herbert marcuse «ο μονοδιάστατος άνθρωπος» (αποσπάσματα)

 

 

η ανατρεπτική σκέψη τού χέρμπερτ μαρκούζε (και ολόκληρης τής κριτικής θεωρίας) αφού πυροδότησε τή μεγαλύτερη εξέγερση (τής φαντασίας) στον αιώνα που πέρασε και τήν μεγαλύτερη επανάσταση (τού έρωτα) στους αιώνες που πέρασαν, πολεμήθηκε όσο καμιά άλλη – αν ίσως εξαιρέσουμε τήν κατασυκοφάντηση τού επίκουρου και τήν προσπάθεια να αγνοηθεί με κάθε τρόπο η τεράστια σημασία τού giordano bruno – μολονότι τόσο η «απόκλιση» τού επίκουρου στη βιολογία (και η θεωρία του τής ηδονής στην ψυχανάλυση) όσο και οι «άπειροι κόσμοι» τού μπρούνο στη σημερινή (αστρο)φυσική τουλάχιστον, πάει καιρός που έχουν σιωπηρά (απολύτως ; ) αναγνωριστεί και δικαιωθεί… Δεν πρόκειται να κάτσω ν’ αναλύσω τώρα τούς λόγους, γιατί εγώ είμαι ανεπαρκής (ή βαριέμαι) και αυτοί είναι μάλλον λογικοί (και επομένως σαφείς) – θυμάμαι απλώς τήν ανάμνηση κάποιου μαθητή τού μαρκούζε που τόν θυμάται κι αυτός με τή σειρά του να υπογραμμίζει σκεφτικός απόσπασμα (γαλλικού) φληναφλήματος τής μεταμοντέρνας δόξας και να περιγράφει θλιμμένα (μμμ, τό γερμανοεβραϊκό του χιούμορ δεν νομίζω να τό έχασε πάντως ποτέ) : «και αυτό θεωρείται σήμερα φιλοσοφία»… 

παρόλο που ο μαρκούζε έζησε περισσότερο από τούς άλλους φίλους του στη σχολή τής φραγκφούρτης (που είχε μετοικήσει στο μεταξύ σούμπιτη, από φραγκφούρτη προς αμερικάς για να γλιτώσει τίς πυρές τού χίτλερ (εκτός από τόν βάλτερ μπένγιαμιν που αυτοκτόνησε στην ευρώπη φοβούμενος ότι δεν επρόκειτο να τίς γλιτώσει)) δηλαδή και τόν μαξ χορκχάϊμερ και τόν τέοντορ αντόρνο, και τόν έριχ φρομ, και άλλους, ελάσσονες αλλά καθόλου ασήμαντους, (και μην ξεχνάμε ότι και ο βίλχελμ ράιχ αυτοεξορίστηκε τότε επίσης, αλλά αυτός κατέληξε σε αμερικάνικη φυλακή και πέθανε πριν προλάβει να γίνει η δίκη του – πρόλαβε να δει όμως τά βιβλία του να καίγονται σε, αμερικάνικη τώρα, πυρά – εμπειρία που τήν είχαν όλοι τους κατά τ’ άλλα και στην εθισμένη σ’ όλα αυτά ευρώπη) πεθαίνοντας λοιπόν ο μαρκούζε στα τέλη τής δεκαετίας τού ’70 (και συγκεκριμένα τό ’79) πρόλαβε – αφού έζησε τήν εξέγερση και θεωρήθηκε και γκουρού της (καθόλου δεν τού αρέσαν αυτά) –, να ζήσει τήν επέλαση τής εκ νέου λαίλαπας τής «θετικής σκέψης» και τόν θρίαμβο τής αντεπίθεσης τού «ρεαλισμού». Τό «είμαστε πραγματιστές κι επιδιώκουμε τό απραγματοποίητο» (κατά ελαφράν παράφρασιν τού συνθήματος τού ’68) μετατράπηκε ρεαλιστικότατα σε «είμαστε ρεαλιστές και επιδιώκουμε μόνο τά πράγματα που μπορούμε να επιδιώξουμε – δηλαδή τίποτα». Με γλωσσική επίσης συνέπεια (πολύ χαρακτηριστική) τό «τίποτα» στην ελλάδα αποφάσισε να γίνει (εδώ και λίγα χρόνια) διά ροπάλου «κάτι»… Οι μαύροι δηλαδή στην αμερική (που έχουν τά ίδια 400 χρόνια σκλαβιάς πίσω τους με μάς εδώ) φαίνεται ότι εξακολουθούν να είναι (εκτός από πιο ρεαλιστές) και γενναιότεροι όταν εξακολουθούν να βάζουν (εκφραστικότατα – και γράφοντας εκεί που δεν πιάνει μελάνι κάθε δίδαγμα περί γλωσσικής ορθότητας) όταν μιλάνε λοιπόν άνετα με δύο (γενναίες και απανωτές) αρνήσεις στη σειρά – και επιμένοντας ότι κάτι εννοούν μ’ αυτό όταν λένε ότι they don’t mean nothin…

(αλλά μιμούμαστε όλα τά φαινόμενα τού προηγμένου καπιταλισμού μόνο όταν δεν θέτουν σε κίνδυνο τήν υποταγή μας σ’ αυτόν)

δεν θα πολυλογήσω άλλο τού λόγου μου – στο τέλος θα παραθέσω ελάχιστους συνδέσμους (έχουν ήδη υπάρξει κι  άλλοι εδώ (και περισσότερες φωτογραφίες εδώ)) – μια πρακτική (ιντερνετική) εξήγηση μόνο : μίλησα και στο προηγούμενο ποστ για «γκουγκλίσματα» : κατά βάθος δεν έχω ιδέα πώς λειτουργούν αλλά : μού έκανε εντύπωση η σταθερή επίσκεψη (και στα δυο βλογ – από τήν «κίνησή» τους βλέποντας και κρίνοντας) εδώ και καιρό αιτημάτων (δηλαδή γενικού ψαξίματος) τόσο για τόν μαρκούζε ονομαστικά όσο και για τόν μονοδιάστατο άνθρωπο (ή τό έρως και πολιτισμός) ειδικά – μού άρεσε μάλιστα μερικές φορές η λεπτομέρεια στο ψάξιμο (π.χ.: «τί λέει»…) Σ’ αυτές τίς ανώνυμες και τούς ανώνυμους γκουγκλιστές υπακούω σήμερα και παραθέτω από δω και στο εξής, και για όσο καιρό κάνουμε κέφι αμφότεροι – θα τό καταλάβω –, σε συνέχειες αποσπάσματα από τό πρώτο

(ξέρω βέβαια ότι γκουγκλίζοντας δεν ψάχνουν οι άνθρωποι για μένα αλλά για τά βιβλία και τόν άνθρωπο, και συνεπώς μη βρίσκοντας ίσως πολλά ώς τώρα (κάποια όμως βρήκαν, τουλάχιστον βιβλιογραφία) μπορεί οι ίδιοι και να μην ξανάρθουν… Όμως δεν έχει και τόση σημασία : σημασία έχει ότι οι καιροί τής εξέγερσης ξανάρχονται, σε παγκόσμιο επίπεδο, τό βλέπουμε και τό ζούμε – και οι καιροί τής εξέγερσης είναι οι καιροί τού μαρκούζε και τής κριτικής θεωρίας πάνω από κάθε τι άλλο… Η πρακτική τού ρεαλισμού έφαγε τά ψωμιά της, η θετική σκέψη επεκτάθηκε ώς εκεί που πρέπει ν’ αρνηθείς ολόκληρο τό σώμα και τή ζωή σου για να δεχτείς ως ζωή και ως σώμα ό,τι σού προσφέρεται δηλαδή και σού απομένει, κι επομένως η ώρα τής μεγάλης άρνησης τής ασκητείας, η άρνηση τού φτωχού κι ανέραστου ρεαλισμού έφτασε, ή θα φτάσει, πάλι… εκεί μονίμως μπορούμε να συναντιόμαστε…)

  

 

 

 

αποσπάσματα από τήν εισαγωγή/η νάρκωση τής κριτικής : μια κοινωνία χωρίς αντιπολίτευση

 

η κριτική θεωρία δεν δέχεται τό δοσμένο σύνολο γεγονότων σαν ένα πλαίσιο οριστικά διαμορφωμένο

μπρος σε γεγονότα φαινομενικά αντιφατικά η κριτική ανάλυση συνεχίζει να θεωρεί τήν ανάγκη τής κοινωνικής αλλαγής περισσότερο φλέγουσα και πιεστική από ποτέ

η πραγματικότητα και τά μέσα καταστροφής έχουν μια ταυτόχρονη ανάπτυξη· η ανθρωπότητα απειλείται με ολοκληρωτικό όλεθρο· η σκέψη, η ελπίδα, ο φόβος είναι στο έλεος τής εξουσίας· η αθλιότητα γειτονεύει με τεράστια πλούτη. Τά φαινόμενα αυτά, ακόμα κι αν δεν αποτελούν τόν λόγο ύπαρξης τής κοινωνίας αλλά μόνο τά δευτερογενή αποτελέσματά της, δεν δικαιολογούν μια αμερόληπτη αμφισβήτηση αυτής τής κοινωνίας ; Ο ορθολογισμός της, η πρόοδός της και η ανάπτυξή της είναι φαινόμενα ανορθολογικά στην αρχή τους

τό γεγονός ότι τό μεγαλύτερο μέρος τού πληθυσμού, εγκλιματισμένο σ’ αυτόν τόν τρόπο σκέψης, δέχεται αυτή τήν κοινωνία, δεν τήν κάνει περισσότερο λογική και λιγότερο αξιοκατάκριτη. Η διάκριση ανάμεσα στην αληθινή και στην κίβδηλη συνείδηση, ανάμεσα στο πραγματικό και στο άμεσο συμφέρον, δεν έχασε τίποτα απ’ τή σημασία της. Πρέπει όμως να αποδειχτεί. Κάθε άνθρωπος πρέπει να τήν αναζητήσει και να βρει τό μονοπάτι που θα τόν φέρει από τήν κίβδηλη στην αληθινή συνείδηση, απ’ τό άμεσο στο πραγματικό του συμφέρον. Και μπορεί να τό κάνει μόνο όταν αισθανθεί τήν ανάγκη ν’ αλλάξει τόν τρόπο ζωής του, ν’ απορρίψει τό θετικό, ν’ αρνηθεί.

πρέπει λοιπόν να αμφισβητηθούν τά πάντα

ένα τυχαίο γεγονός μπορεί ν’ αλλάξει τήν κατάσταση, αλλά αν δεν συγκλονισθεί η ίδια η συμπεριφορά τού ανθρώπου με τή συνειδητοποίηση από μέρους του τού τί έγινε και τί εμποδίστηκε να γίνει, ακόμα και μια καταστροφή δεν πρόκειται να φέρει ποιοτική αλλαγή

σ’ αυτήν τήν κοινωνία ο παραγωγικός μηχανισμός τείνει να γίνει ολοκληρωτικός, με τήν έννοια ότι καθορίζει ταυτόχρονα τίς δραστηριότητες, τίς μορφές και τίς ικανότητες που απαιτεί η κοινωνική ζωή, και τίς επιθυμίες και τίς ανάγκες τών ανθρώπων. Έτσι δεν υπάρχει πια αντίθεση ανάμεσα στη δημόσια και τήν ιδιωτική ζωή, στις κοινωνικές και τίς ατομικές ανάγκες. Η τεχνολογία επιτρέπει τήν εγκαθίδρυση καινούργιων, πιο αποτελεσματικών και πιο ευχάριστων, μορφών κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής συνοχής. Υπάρχει και μια άλλη πλευρά αυτής τής ολοκληρωτικής τάσης : ξαπλώνεται στις λιγότερο ανεπτυγμένες ή και προβιομηχανικές περιοχές τού κόσμου

με τήν ιδιότητά της τού τεχνολογικού συνόλου, η προχωρημένη βιομηχανική κοινωνία είναι και  π ο λ ι τ ι κό   σύνολο, είναι η τελευταία φάση ενός ειδικά ιστορικού  σ χ ε δ ί ο υ.   Πραγματοποιούνται, δηλαδή, η γνώση ο μετασχηματισμός και η οργάνωση τής φύσης, σαν απλά υποστηρίγματα τής κυριαρχίας

μέσα απ’ τήν τεχνολογία, η μόρφωση η πολιτική και η οικονομία ανακατεύονται σ’ ένα πανταχού παρόν σύστημα που καταβροχθίζει ή απωθεί κάθε αντίρροπη τάση. Αυτό τό σύστημα διαθέτει μεγάλη παραγωγικότητα, κι ένα διαρκώς αυξανόμενο δυναμικό, που σταθεροποιούν τήν κοινωνία και περιορίζουν τήν τεχνική πρόοδο μέσα στο καταπιεστικό σχήμα. Ο τεχνολογικός ορθολογισμός έγινε ορθολογισμός πολιτικός

διαφωτιστικά είναι απ’ αυτή τήν άποψη τό ράδιο και η τηλεόραση. Αρκεί να ακούει κανείς επί μία ώρα μερικές μέρες συνέχεια, χωρίς να τά κλείνει, τήν ώρα τών διαφημίσεων αλλάζοντας κατά διαστήματα σταθμό 

  

 

 

αποσπάσματα από τό πρώτο μέρος/η μονοδιάστατη κοινωνία/κεφάλαιο 1 : οι καινούργιες μορφές ελέγχου

  

η άνεση, η αποτελεσματικότητα, η λογική, και η έλλειψη ελευθερίας μέσα σ’ ένα δημοκρατικό πλαίσιο, νά τι χαρακτηρίζει τόν προχωρημένο βιομηχανικό πολιτισμό και συνηγορεί για τήν τεχνική πρόοδο.

με τή θεσμοποίησή τους και τήν ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία, οι ελευθερίες και τά δικαιώματα συμμερίστηκαν και τήν τύχη αυτής τής κοινωνίας. Η υλοποίησή τους εξαφάνισε τίς προϋποθέσεις τους.

οικονομική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει  α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η  από τήν οικονομία, απελευθέρωση απ’ τήν καθημερινή πάλη για τήν ύπαρξη, απαλλαγή απ’ τήν ανάγκη να κερδίζουμε τή ζωή μας. Πολιτική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει  α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η  απ’ τήν πολιτική αυτή πάνω στην οποία τά άτομα δεν μπορούν να ασκήσουν ουσιαστικό έλεγχο. Πνευματική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει αποκατάσταση τής ατομικής σκέψης, που είναι σήμερα πνιγμένη από τά μέσα μαζικής επικοινωνίας και θύμα τής διαπαιδαγώγησης· θα πρέπει ακόμα να σημαίνει ότι θα πάψουν να υπάρχουν κατασκευαστές τής «κοινής γνώμης», και η ίδια η κοινή γνώμη ακόμα. Αν οι προτάσεις αυτές έχουν έναν τόνο εξωπραγματικό, αυτό δεν συμβαίνει επειδή είναι ουτοπικές, αλλά επειδή είναι ισχυρές οι δυνάμεις που τίς αντιμάχονται.

τό αποτέλεσμα είναι η ευφορία μέσα στη δυστυχία. Να αναπαύεσαι, να διασκεδάζεις, να δρας και να καταναλώνεις όπως όλοι οι άλλοι, να αγαπάς και να μισείς ό,τι αγαπούν και μισούν οι άλλοι, αυτά στο μεγαλύτερό τους μέρος είναι ανάγκες πλαστές.

τό γεγονός ότι οι συνθήκες κάτω από τίς οποίες ζει τό άτομο ανανεώνουν και δυναμώνουν συνεχώς αυτές τίς ανάγκες, με αποτέλεσμα τό άτομο να τίς κάνει πια δικές του, να ταυτιστεί μαζί τους, και να αναζητά τόν εαυτό του στην ικανοποίησή τους, δεν αλλάζει σε τίποτα τό πρόβλημα. Οι ανάγκες παραμένουν αυτό που πάντα ήταν, προϊόντα μιας κοινωνίας που τά κυρίαρχα συμφέροντά της απαιτούν τήν καταπίεση.

οι καταπιεστικές ανάγκες είναι οι ισχυρότερες, αυτό είναι γεγονός τετελεσμένο, καθιερωμένο από τήν ήττα και τήν αμάθεια. Είναι όμως και ένα γεγονός που πρέπει ν’ αλλάξει, και τό άτομο που «ευημερεί» έχει τό ίδιο συμφέρον ως προς αυτό, όσο και εκείνοι που πληρώνουν τήν ευημερία του με τή δικιά τους αθλιότητα.

σε τελευταία ανάλυση, τά ίδια τά άτομα είναι εκείνα που θ’ απαντήσουν σ’ αυτό τό ζήτημα τών αληθινών και τών πλαστών αναγκών, αλλά μόνο σε τελευταία ανάλυση, όταν δηλαδή θα είναι ελεύθερα να δώσουν τίς καθαρά δικές τους απαντήσεις. Όσο δεν έχουν καμιά αυτονομία, όσο είναι ετερόφωτα κι ετεροκαθοριζόμενα (και στο επίπεδο τών ενστίκτων τους έστω), η απάντηση που θα δίνουν δεν θα μπορεί να θεωρηθεί σαν δική τους. Για τόν ίδιο λόγο όμως, κανένα δικαστήριο δεν μπορεί να διεκδικήσει τό δικαίωμα να καθορίσει τίς ανάγκες που θα πρέπει να καλλιεργηθούν και να ικανοποιηθούν. Ένα τέτοιο δικαστήριο θα πρέπει να τό απορρίψουμε· απ’ τήν άλλη όμως αυτό δεν θα πρέπει να μάς κάνει να παρατήσουμε τό πρόβλημα : με ποιον τρόπο, άνθρωποι που έχουν υποστεί αποτελεσματική και πετυχημένη κυριάρχηση, θα μπορέσουν να πλάσουν οι ίδιοι τίς συνθήκες τής ελευθερίας ;

όσο η διοίκηση τής καταπιεστικής κοινωνίας γίνεται ορθολογιστική, παραγωγική τεχνική και ολοκληρωτική, τόσο περισσότερο τά άτομα δυσκολεύονται να καταλάβουν τά μέσα που θα τούς επιτρέψουν να τερματίσουν τήν υποδούλωσή τους και να αποκτήσουν τήν ελευθερία τους. Βέβαια, τό να θελήσει κάποιος να επιβάλει γενικευμένα τή Λογική σε ολόκληρη τήν κοινωνία, αυτό είναι μια παράδοξη και σκανδαλώδης ιδέα – έχουμε όμως τό δικαίωμα και να αμφισβητήσουμε τήν αρετή μιας κοινωνίας που αυτή τήν ιδέα τήν γελοιοποιεί ενώ ταυτόχρονα η ίδια ασκεί πάνω στον κόσμο της μια καθολικά γενικευμένη εξουσία.

για κάθε απελευθέρωση χρειάζεται πρώτα η συνειδητοποίηση τής σκλαβιάς

(συνεχίζεται)

 

© για τή μετάφραση:«herbert marcuse/ο μονοδιάστατος άνθρωπος» μετάφραση μπάμπη λυκούδη/εκδόσεις παπαζήση 1971
1^η έκδοση : one dimensional man ©  boston : beacon 1964 (και : 1968, 1991 με καινούργια εισαγωγή τού douglas kellner)

 

 

   

 

στο αρχείο τού μαρκούζε  διαβάζετε τόν «μονοδιάστατο άνθρωπο» στα αγγλικά
στη σελίδα τών εκδόσεων από τό σάιτ τού μαρκούζε βλέπετε βιβλία του σε διάφορες γλώσσες
πρόκειται για τήν οικογενειακή ιστοσελίδα τού μαρκούζε, και εδώ είναι τό τμήμα τό αφιερωμένο στον ίδιο (τό σάιτ τό έφτιαξε ο εγγονός του harold)
βιβλία τού μαρκούζε μεταφρασμένα στα ελληνικά
και μια σύντομη βιογραφία στην wikipedia

  

  

 

marcuse@history.ucsb.edu