για τόν καβάφη : «μέρες θαυμάτων» / δ, τελευταίο

 

.

.

τά προηγούμενα : α, β, γ 

.

  ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1908

Τόν χρόνο εκείνον βρέθηκε χωρίς δουλειά·
και συνεπώς ζούσεν απ’ τά χαρτιά,
από τό τάβλι, και τά δανεικά. 

Μια θέσις, τριώ λιρών τόν μήνα, σε μικρό
χαρτοπωλείον τού είχε προσφερθεί.
Μα τήν αρνήθηκε, χωρίς κανένα δισταγμό.
Δεν έκανε. Δεν ήτανε μισθός γι’ αυτόν,
νέον με γράμματ’ αρκετά, και είκοσι πέντ’ ετών. 

Δυο, τρία σελίνια τήν ημέρα κέρδιζε, δεν κέρδιζε.
Από χαρτιά και τάβλι τί να βγάλει τό παιδί,
στα καφενεία τής σειράς του, τά λαϊκά,
όσο κι αν έπαιζ’ έξυπνα, όσο κι αν διάλεγε κουτούς.
Τά δανεικά, αυτά δα ήσαν κ’ ήσαν.
Σπάνια τό τάλληρο εύρισκε, τό πιο συχνά μισό,
κάποτε ξέπεφτε και στο σελίνι. 

Καμιά εβδομάδα, ενίοτε πιο πολύ,
σαν γλύτωνεν απ’ τό φρικτό ξενύχτι,
δροσίζονταν στα μπάνια, στο κολύμβι τό πρωΐ. 

Τά ρούχα του είχαν ένα χάλι τρομερό.
Μια φορεσιά τήν ίδια πάντοτ’ έβαζε, μια φορεσιά
πολύ ξεθωριασμένη κανελιά. 

Ά μέρες τού καλοκαιριού τού εννιακόσια οκτώ,
απ’ τό είδωμά σας, καλαισθητικά,
έλειψ’ η κανελιά ξεθωριασμένη φορεσιά. 

Τό είδωμά σας τόν εφύλαξε
όταν που τά ’βγαζε, που τά ’ριχνε από πάνω του,
τ’ ανάξια ρούχα, και τά μπαλωμένα εσώρουχα.
Κ’ έμενε ολόγυμνος· άψογα ωραίος· ένα θαύμα.
Αχτένιστα, ανασηκωμένα τά μαλλιά του·
τά μέλη του ηλιοκαμένα λίγο
από τήν γύμνια τού πρωϊού στα μπάνια, και στην παραλία.

.

   αρχίζουνε λοιπόν οι τρεις στροφές, με τούς τρεις στίχους καθεμία : Η πρώτη αράδα τού πρώτου τρίστιχου Καμμιά βδομάδα, ενίοτε πιο πολύ, είναι σχεδόν κακά διατυπωμένη γιατί εννοεί περίπου «ενίοτε μια φορά τή βδομάδα ή και περισσότερο» λειτουργεί όμως αυτή η ανεμελιά ως προς τήν ακρίβεια τής έκφρασης σχεδόν ανακουφιστικά, σαν μία κάθαρση απ’ τό άγχος και τήν αγωνία τών πιο πάνω για τά χρήματα : εδώ στο θέμα τού ελεύθερου τού χρόνου μπορούμε να ’μαστε απρόσεχτοι λοιπόν, αντίθετα με τήν τεταμένη προσοχή που θέλει ο βιοπορισμός και τό παιχνίδι, όσο κι αν διάλεγε κουτούς. (Στην δεύτερη αράδα αυτού τού τρίστιχου τό ξενύχτι λέγεται σαφώς φριχτό, κι έτσι ξαναθυμόμαστε αυτή τήν ένταση). Αλλά στον τελευταίο στίχο αυτού τού τρίστιχου αρχίζει να εισάγεται για τά καλά η ξεκούραση η χαλάρωση και να προετοιμάζεται η εισαγωγή άλλης κατάστασης – μία περιγραφή ομορφιάς : δροσίζονταν στα μπάνια, στο κολύμβι κι ύστερα μία λέξη για τήν ποίηση τού Καβάφη πολύ φορτισμένη : τό πρωί. Δεν είναι νομίζω τίποτα περίεργο να πει κανείς ότι γι’ αυτόν που διάβασε όλον τόν Καβάφη κι έφτασε τώρα ώς εδώ, παραπέμπει ίσια στην σύντομη ηρεμία τής θάλασσας τού πρωιού αυτή η λέξη.

   Όμως παρ’ όλο τό φως που αρχίζει να εισάγεται, τό επόμενο τρίστιχο είναι με αναπάντεχο τρόπο εκπληκτικά σκοτεινό πάλι – σαν ένα χτύπημα : Τά ρούχα του είχαν ένα χάλι τρομερό : Τό χάλι τρομερό ξανά κοινότυπη και καθημερινή κουβέντα : Κάνει σαν να μάς προετοιμάζει για εξετάσεις στις πιο καθημερινές κουβέντες αυτό τό ποίημα : σαν να αρνείται πια εντελώς κάθε εξωραϊσμό, κάθε καλλωπισμό και ωραιοπάθεια, όσο κι αν όλ’ αυτά όντως ελάχιστα υπάρχουν και ώς εδώ σε όλο τό έργο του : Τά λόγια όμως αυτά συνεπώς ζούσε απ’ τά χαρτιά – δεν έκανε, δεν ήτανε μισθός γι’ αυτόν – νέον με γράμματ’ αρκετά – από χαρτιά και τάβλι τί να βγάλει τό παιδί – όσο κι αν διάλεγε κουτούς είναι πεζές εκφράσεις αλλεπάλληλες που σαν να προετοιμάζουνε ακόμα πιο πεζές ν’ ακολουθήσουν : Τά ρούχα του είχανε ένα χάλι τρομερό λοιπόν, και κει, με βάση αυτά τά ρούχα θα στηθεί τό πιο απίστευτο εύρημα : Οι επόμενοι δύο στίχοι αυτού τού τρίστιχου θα ασχοληθούνε ακριβώς μ’ αυτήν τή φορεσιά, αλλά πιο ήπια : δεν θα ξαναειπωθεί η λέξη χάλι, τό πρόβλημα ελαττώνεται, μικραίνει, συρρικνώνεται στο ότι φορούσε πάντοτε τήν ίδια φορεσιά που ήταν και ξεθωριασμένη. Τό τρίτο τρίστιχο λοιπόν εκεί που μάς προετοιμάζουν όλα για να χαλαρώσουμε ακόμα περισσότερο, τινάζεται επάνω μ’ ένα επιφώνημα στην πρώτη του αράδα κιόλας, που τό ακολουθούνε επικλήσεις χρονικές : τί αφόρητη ένταση ξαφνικά μ’ αυτό τό Ά μέρες τού καλοκαιριού τού εννιακόσια οκτώ : Η λέξη καλοκαίρι εδώ είναι καινούργια : φυσικά έχουμε πληροφορηθεί ότι έκανε μπάνιο (και κολύμβι) τό πρωί – αλλά παρ’ όλ’ αυτά οι λέξεις τού καλοκαιριού τού εννιακόσια οκτώ είναι σαν επιφώνημα νέο πάνω στο προηγούμενο επιφώνημα : Σαν να εισάγεται μία έκρηξη που ακολουθεί, και σε αυτό δεν διαψευδόμαστε : έρχεται η φράση από τό είδωμά σας καλαισθητικά που είναι εξίσου ασαφής ή σαν θολή όπως εκείνο τό καμμιά βδομάδα και θέλει βέβαια να πει : για λόγους καλαισθησίας σάς βλέπω τώρα που σάς θυμάμαι χωρίς αυτά τά ρούχα. Όμως και βέβαια ο Καβάφης ξέρει πολύ καλά τί κάνει όταν εισάγει εδωπέρα μία σύνταξη που είναι σχεδόν ξενόγλωσση, ή ξένη, γιατί με αυτό τό έλειψε (η κανελιά ξεθωριασμένη φορεσιά) έρχεται η πρώτη από τίς τρεις αστραπές τού τέλους που θα διασχίσουν τό ποίημα σαν βέλη και θα τό κολλήσουν στον τοίχο ενός άλλου χρόνου.

   Ο χρόνος τού έλειψε με λίγα λόγια, είναι εξίσου αδικαιολόγητος όπως κι εκείνος τού εφύλαξε που ακολουθεί (στην τελευταία – έβδομη – στροφή τού ποιήματος, που ξαναέχουμε πάλι εφτά στίχους) : Κατ’ αρχάς, η πρώτη αράδα αυτού τού εφτάστιχου αρχίζει με μια επανάληψη (προειδοποιητικά λειτουργεί σχεδόν η επανάληψη στην ποίηση τού Καβάφη – επανάληψη σημαίνει συνήθως ένταση τού ρυθμού, που κάτι άλλο θέλει στο μέλλον να δείξει – μια νέα διάσταση, μια νέα εκδοχή) αρχίζει λοιπόν με μια επανάληψη τής λέξης είδωμα : είχαμε : απ’ τό είδωμά σας έλειψε στην προηγούμενη στροφή, κι εδώ αρχίζουμε με : Τό είδωμά σας τόν εφύλαξε. Αυτοί οι δύο στιγμιαίοι χρόνοι είναι ανεξήγητοι κι ασύντακτοι σχεδόν : τό αντίθετο (όποιος διαβάζει αυτό τό ποίημα σκέφτεται ότι) θα ’πρεπε ας πούμε να συμβαίνει : «Όταν βλέπω αυτές τίς μέρες (ξανά με τόν νου μου), ξεχνάω, σβήνω τήν ξεθωριασμένη φορεσιά» θα ’λεγε κάποιος λογικός άνθρωπος, κι ύστερα : «Όταν βλέπω αυτές τίς μέρες (ξανά με τή φαντασία μου) κρατάω μες στο μυαλό μου μόνο τήν εικόνα του όπως ήτανε γυμνός : όταν έβγαζε δηλαδή και πέταγε από πάνω του αυτά τ’ ανάξια ρούχα τό ξεθωριασμένο τό κουστούμι και τά μπαλωμένα εσώρρουχα» κ’ έμενε ολόγυμνος· άψογα ωραίος· ένα θαύμα. Και επανερχόμαστε λοιπόν στον ποιητή και μένουμε από δω και πέρα σε αυτόν ώς τό τέλος : Ο θαυμασμός του για τήν ομορφιά αυτού τού αγοριού είναι σαν μία τελεία και παύλα : ένα θαύμα. Και εκ παραλλήλου με τήν – κάπως γυναικεία αυτή έκφραση – η φωνή του για μία αδιόρατη στιγμή σαν να λεπταίνει και να γίνεται πιο ανασφαλής κι αυτή : Ύστερα πάλι, αυτή η φωνή ενδυναμώνεται ξανά με τή συνηθισμένη της τήν τόλμη : Ακολουθούμε και εμείς λοιπόν, εκείνη τή γεμάτη ανακούφιση και τρυφερότητα και πείρα τώρα από τό παρελθόν περιγραφή τού αγοριού : Αχτένιστα, ανασηκωμένα τά μαλλιά του / τά μέλη του ηλιοκαμένα λίγο / από τήν γύμνια τού πρωιού (και νά εδώ τό βέλος που μάς εκτοξεύει στην άλλη θάλασσα με τά λαμπρά μαβιά, τήν κίτρινη όχθη, όλα / ωραία και μεγάλα φωτισμένα) και στην παραλία.

   Αλλά δεν είναι μόνο του αυτό τό βέλος : Είναι τρία βέλη μαζί αυτά που περιμένουνε να μάς υποδεχτούν τελειώνοντας τό ποίημα και – κάτι που ο Καβάφης ίσως ενοχλείται όταν τό σκέφτεται – τελειώνοντας και όλα τά καβαφικά ποιήματα μαζί που θα εκδόσει ποτέ στη ζωή του : Γιατί μόνο λάθος δεν είναι βέβαια εκείνο τό έλειψε και εκείνο τό εφύλαξε : Αυτός ο χρόνος που είναι παρελθών αντί παρών, και στιγμιαίος (φαινομενικά) αντί να έχει τήν αναμενόμενη διάρκεια, όχι μόνο λάθος δεν είναι, αλλά και στεφανώνει διασχίζοντας ολόκληρη τήν ιστορία τής καβαφικής αφήγησης, σημαδεύοντάς την με τρόπο ήπιο και εκρηκτικό μαζί : Ασφαλώς, ο στιγμιαίος χρόνος ενός αόριστου (είτε έλειψε είτε φύλαξε) είναι σίγουρα χρόνος που θα περίμενε κανείς στο ποίημα λογικά να είναι αντίθετα και παρόντος και με διάρκεια, μια που δεν μιλάει εδώ ο Καβάφης για ένα πράγμα παρελθόν που θυμάται, αλλά για τήν ίδια τή στιγμή τώρα που γράφει : Κάνοντας όμως τή στιγμή τής έμπνευσής του παρελθόν δραματοποιεί στη διάλεκτό του, τήν ίδια τήν στιγμή τής δημιουργίας και με αυτόν τόν τρόπο τή βαθαίνει : Γιατί μέσα στη λογική τής καβαφικής έκφρασης γινόμενο κάτι παρελθόν μετατρέπεται ακριβώς σε αιώνιο. Και ήταν η στιγμή ίσως τώρα ακριβώς να μάς πει πως ξέρει, ότι αυτό που κάνει εκείνος είναι τό μόνο πραγματικά παρόν ή διαρκές.

μέρες θαυμάτων

   Μού προξένησε μία αμηχανία η συγκινητική στην ευσυνειδησία της, νεανική του αν θυμάμαι καλά (πεζογραφικά εκφρασμένη, κι ίσως γι’ αυτό ακόμα περισσότερο εις εαυτόν) απορία του, για τό αν μπορεί να υπάρξει όντως ποίηση χωρίς γυναίκα, όταν ήρθα σε επαφή μαζί της για πρώτη φορά.

   Είναι μια έξοχη στιγμή αυτή, κι ένα καλό μάθημα για τήν ιστορία τής αισθητικής : Μάς δείχνει τόσο πολλά, και για τόν άνθρωπο που βρίσκεται μπροστά στον καθρέφτη – τόν ίδιο τόν καλλιτέχνη – όσο και για τόν ίδιο τόν καθρέφτη αυτόν (τήν τέχνη του δηλαδή). Ο ίδιος όμως ο προβληματισμός είναι τήν ίδια στιγμή κι ένας καθρέφτης δεύτερος, στον οποίο αντικατοπτρίζεται τό πρόβλημα τής αισθητικής, από μία περίεργη γωνία ειδωμένο : Ή είναι ένας φακός με μεγάλο πλάτος και βάθος ταυτόχρονα : Μάς δείχνει τήν ίδια τήν αντιφατικότητα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας : Μπροστά του στέκεται ένας άνθρωπος γεμάτος τόλμη και δειλία μαζί : Είναι αποφασισμένος να κάνει ένα έργο εξαιρετικής γενναιότητας, και όχι μόνο για τήν εποχή του, ένα έργο που θα γκρεμίσει κάθε γελοιότητα  και αιδώ, κι όμως ο ίδιος άνθρωπος θα βασανίζεται – στο ίδιο τό πεδίο τής έκφρασης – από τίς πιο συμβατικές δειλίες : (για να τό πει κανείς αλλιώς, τό ίδιο τό έργο του θα επιζητά, για τήν ίδια του τήν ολοκλήρωση, να διατυπώνεται η συμβατικότητα τού άλλου σαν να ’ναι και δική του : ανώμαλη, άνομη, και τά λοιπά). Δεν θα μπορούσε να έχει τήν έντασή της η σκέψη του ίσως αν δεν χρησιμοποιούσε τό λεξιλόγιο τών εχθρών της : Έτσι θα μπορούσε κανείς να πει ακόμα και ότι αυτή η συμβατικότητα είναι ευφυές καλλιτεχνικό εύρημα.  Όμως δεν είναι : Η ανεπανάληπτη ποιότητα τού Καβάφη ως ποιητή έγκειται στο ότι είναι – όπως κάθε ανεπανάληπτος άλλωστε ποιητής – απολύτως ειλικρινής : Ο Καβάφης βασανίστηκε πράγματι και χαρακτηρίστηκε όντως ως άνθρωπος από αυτήν τήν εν μέρει συμβατικότητα τής σκέψης του – που τόν έκανε να έχει απόλυτη επίγνωση δηλαδή τού πόσο φοβερά ανοίκεια και προκλητική ήταν η στάση τής ζωής του, η ηθική του, για τούς άλλους : Επιτίθεται σε μια ηθική που από μια άποψη τή νιώθει να τόν πνίγει, δηλαδή να τόν κατακυριεύει – ακριβώς ως εχθρός : δεν αρκεί απλώς να τήν ξέρει καλά για να τήν εκφράσει, πρέπει να ’ναι και θύμα της : Έτσι μπροστά σ’ αυτόν τόν καθρέφτη βλέπει τόν εαυτό του πλήρως και καθόλου : Γι’ αυτό και αναρωτιέται αν μπορεί να υπάρχει ποίηση χωρίς γυναίκα : Γιατί από μιαν άποψη κοιτάει μόνο μπροστά στον καθρέφτη και δεν βλέπει αυτόν που στέκεται πίσω του : Τού είναι αδύνατο να διαπιστώσει τήν ύπαρξη μιας ποίησης που κατασκευάζεται από γυναίκα, και συνεπώς έχει ως αντικείμενό της τόν άντρα. Τό ίδιο αντικείμενο επιθυμίας δηλαδή μ’ αυτόν. Αυτή είναι η σχέση του, ίσως, με τίς γυναίκες : ανοίκεια και άγνωστη σχέση – ή σχέση οικεία και αντεστραμμένη.

αυτή ήταν η 4^η συνέχεια (και τό τέλος) από κείμενο που δημοσιεύτηκε στην ετήσια έκδοση «επίλογος/12^ος χρόνος» τού 2003

.

.

.

σημειώσεις 

1   ξαναδημοσίεψα τό ποίημα ολόκληρο σ’ αυτήν (και στην προηγούμενη) ανάρτηση για λόγους διευκόλυνσης τής κομματιαστής (τώρα) ανάγνωσης

2   τόνισα (στην πρώτη ανάρτηση) τό θέμα τής σειράς με τήν οποία εκδόθηκαν τά (τελευταία) ποιήματα, γιατί υπήρχε για χρόνια μια μυθολογία ότι τό ποίημα «εις τά περίχωρα τής αντιοχείας», με τό οποίο δήθεν ο καβάφης παίρνοντας τό μέρος τών χριστιανών κορόϊδευε τόν ιουλιανό («τό ουσιώδες είναι που έσκασε»), ήταν τό «τελευταίο ποίημα που ο καβάφης έγραψε πριν πεθάνει». Δεν ξέρει όμως κανείς τί να πρωτοθαυμάσει σ’ αυτήν τήν ποιητική (κυρίως προερχόμενη από τούς περί τήν γενιά τού ’30 εκδότες ποιητές και κριτικούς) παραχάραξη : γιατί τό μεν ποίημα έχει γραφτεί παλιότερα, ο δε καβάφης έδωσε για έκδοση στον τυπογράφο του, λίγο πριν πάει στην αθήνα για τήν εγχείριση τού καρκίνου τό 1932, πρώτα τό «στα 200 π. Χ.» (αυτό που τελειώνει με τό περίφημο «για λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα») και αμέσως μετά (και ενώ είχε έτοιμα και τά «περίχωρα τής αντιόχειας» και, επίσης, μερικά ακόμα) παρέδωσε στον τυπογράφο τελευταίο (άραγε τό ήξερε; τό υποψιαζόταν; ποιος ξέρει…) τό καθαρά ερωτικό «μέρες τού 1908»
   τά «περίχωρα τής αντιόχειας» θα έπρεπε δηλαδή κανονικά να συμπεριλαμβάνονται, από όσους εκδίδουν ποιήματα τού καβάφη, όχι στα «επίσημα» (ή «δημοσιευμένα») αλλά στα «ανέκδοτα» (ή σε κάποιο «παράρτημα», αυτό δηλαδή ακριβώς που έκανε ο γ. π. σαββίδης λίγο πριν πεθάνει, διορθώνοντας ακριβώς (σιωπηρά) ο ίδιος τίς εκδόσεις του τών έργων τού καβάφη, χωρίς να εξηγήσει όμως τόν λόγο τής αλλαγής)
   θα μπορούσε, από τήν άλλη, κανείς να γράψει και πραγματεία ολόκληρη για τό πώς, και αν, η «περσόνα» που χρησιμοποιεί ο καβάφης ως «πρώτο πρόσωπο» (πληθυντικού κιόλας) στα «περίχωρα τής αντιόχειας» ταυτίζεται με τό πρόσωπο τού ποιητή ως προς τήν εχθρική αντιμετώπιση τού ιουλιανού, ή αντιθέτως η ειρωνεία (τού α΄ πληθυντικού κιόλας) δεν αποτελεί ουσιαστικά μια θλιμμένη, και ειρωνική μαζί, υπεράσπιση ενός αυτοκράτορα πεισματάρη και καταδικασμένου να ηττηθεί (στην υπεράσπιση αυτών ακριβώς – ή περίπου – τών πραγμάτων που αγάπησε και υπερασπίστηκε ο ίδιος ο καβάφης στην ποίησή του) – πάντως τό ποίημα έχει γραφτεί παλιότερα, περί τό 1930 ( : όταν ο καβάφης γύρισε στην αλεξάνδρεια από τήν εγχείριση, μέχρι τό 1933 που πέθανε δεν ξανάγραψε τίποτ’ άλλο, ασχολήθηκε με τό αρχείο του, μόνο, και τό τακτοποίησε)

3   last but not least πρέπει να πω εδώ ότι τίς πληροφορίες για τά εκδοτικά ήθη τού καβάφη τίς παίρνω από τήν (εξαιρετική, και όχι μόνο για μένα αλλά για όλους όσους τήν έχουν διαβάσει ολόκληρη – και μερικοί αγγλόφωνοι καβαφιστές ανάμεσά τους) εκτενή καβαφική μελέτη τού φίλου μου ποιητή (αυτού που έκανε και τό αφιέρωμα) «κ. π. καβάφης, τό όλον σώμα» (ακόμα ανέκδοτη)

4   τό άλλο κείμενο τού κοινού φίλου πεζογράφου για τό ίδιο ποίημα, που δημοσιεύτηκε στον «επίλογο», είχε τόν τίτλο «και συνεπώς ζούσεν απ’ τά χαρτιά»
   δυστυχώς δεν είχε κρατηθεί η μεταγραφή στα κομπιούτερ τών αρχικών κειμένων, και έτσι ήμουν υποχρεωμένη να κάνω τή βαρετή χειρωνακτική δουλειά και να αντιγράψω (σίγουρα όμως χωρίς συντομεύσεις!) όλο τό κείμενό μου από τό χαρτί

5   η ανάρτηση τής παλιάς αυτής δουλειάς (θυμίζω ότι) έγινε με αφορμή τήν επέτειο τής γέννησης τού καβάφη (που συμπίπτει, με διαφορά 70 χρόνων, και με τήν επέτειο τού θανάτου του) και τό λέω γιατί τό πράγμα έχει πια προχωρήσει πολύ (και έχει γίνει και πολύ ογκώδες, άσε που δεν ξέρω και πότε θα τό τελειώσω)

.

 

.

.

.

.

.

. 

για τόν καβάφη : «μέρες θαυμάτων» / γ / & bloomsday

.

                     

 

 

 

  ας ψηφίσουμε λοιπόν αύριο ό,τι νομίζουμε ότι θα καλυτερέψει τή ζωή μας λίγο ή πολύ – βραχυπρόθεσμα – γιατί στον μεγάλο χρόνο εκείνο που κάνει τή ζωή στ’ αλήθεια ζωή είναι κάτι που δεν μπορεί να μάς τό φέρει πολιτικάντης άλλος πέραν τού έρωτα ή τής τέχνης : τής μεγάλης τέχνης, εκείνης που κομίζει όχι λόγια αλλά επιθυμίες κι αισθήσεις, κάτι μισοειδωμένα πρόσωπα ή γραμμές (αυτά είναι που έχουν περισσότερη διαρκέστερη και στερεότερη σχέση με τή ζωή μας βέβαια, και – αφού κάνω τήν απαραίτητη υπενθύμιση ότι σήμερα είναι μια μέρα επίσης ειδική για τόν τζαίημς τζόϋς, η λαμπρή και μακριά bloomsday, η αφιερωμένη δηλαδή στον πολυλογά κύριο μπλουμ τού οδυσσέα – να μην ξεχάσω επίσης να πω ότι ο τζόϋς ήθελε τό εξώφυλλο τού βιβλίου του γαλάζιο προς τιμήν τής (με όποια απόχρωση τέλος πάντων τή φανταζότανε) ελληνικής σημαίας) –ας ξαναγυρίσω τώρα σ’ ό,τι έχω αφήσει στη μέση λοιπόν, στον καβάφη :

.

τό προηγούμενο : η 2^η συνέχεια

εκείνα τά κρυμμένα από τούς άλλους πράματα που σαν να είναι ένα ξανατύπωμα τής ζωής τού Καβάφη διπλό πάνω στην ταινία με τό ιστορικό της ας πούμε θέμα. Αυτή η μυθολογία (λίγα λεφτά, κάποια σελίνια, ρούχα φτωχά, κι ωραία σώματα) είναι λοιπόν, αν δει κανείς τώρα τό έργο του τελειωμένο, αυτή η μυθολογία είναι σαν να αποτελεί τή ραχοκοκκαλιά τού σύμπαντός του, τή ραχοκοκκαλιά τού ίδιου του τού ινδάλματος τής ιστορίας.

.

μέρες ανωνυμίας

.

   Στα ποιήματα τού παρόντος όμως, στα «καθαρά» ερωτικά τού Καβάφη, υπάρχουν ίσως ονόματα τόπων όχι όμως προσώπων. Όχι τόσο από μια διάθεση εχεμύθειας – υπάρχει πιθανώς και αυτό αλλά θα μπορούσε να υπερκεραστεί πιστεύω – όσο γιατί μ’ αυτή τήν ατμόσφαιρα αοριστίας που διαχέεται πάνω απ’ τά σώματα τής ηδονής, η ίδια η εποχή τού ποιητή κολλάει έτσι ολόκληρη πάνω στο δικό του σώμα σαν τμήμα τού οργανισμού του : είναι τό ίδιο, κατά κάποιον τρόπο επιδεικτικό, με τό ότι δεν χρειάζεται να αναφέρει και τ’ όνομα που έχει ο ίδιος.

   Ανώνυμο λοιπόν τό ωραίο φτωχό παιδί τού ποιήματος αυτού. Ανώνυμο αλλά όχι άγνωστο. Και εδώ που φτάσαμε, σχεδόν ούτε και η υπόθεσή του μάς είναι άγνωστη : Μάς τήν προετοιμάζουνε όλα τά προηγούμενα ποιήματα, και τούτο εδώ αποτελεί απλώς μια περίεργη σύνοψή τους και μάλιστα λίγο απομακρυσμένη : Ο ποιητής παίρνει ξεκάθαρα τή θέση τού θεατή ως προς τή μοίρα τού παιδιού : ούτε έχει ερωτική σχέση αυτός μαζί του, ούτε και περιγράφει ερωτική διάθεση κι επιθυμία και σχέση άλλου προς αυτόν : Όλοι μαζί όμως, παρόντες παρελθόντες υπαρκτοί κι ανώνυμοι, είναι σαν να ενώνονται μαζί στη θλίψη τους γι’ αυτή τήν άτυχη μοίρα τής ομορφιάς : όλοι μαζί έτσι κοιτώντας τον, θαυμάζοντάς τον, μελετώντας τον σαν να γίνονται ξάφνου ένας κι αυτοί, ομότυχοι κι ομώνυμοι : κανένας λόγος όντως δεν υπάρχει ονομάτων πλέον.

   Αν περιοριστεί κανείς στα ποιήματα που έχουν τή λέξη Μέρες και μία χρονολογία στον τίτλο τους, αρχίζοντας συμβολικά από τό πρώτο, από αυτό δηλαδή που έχει τήν παλαιότερη χρονολογία, μπορεί να πει κανείς πολύ σύντομα τώρα τά εξής : *

   Τό ποίημα Μέρες τού 1896 ξεκινάει με μια ειρωνικά ηθική διαπίστωση όπως είναι τό Εξευτελίσθη πλήρως, και για τά οικονομικά τού ήρωα μαθαίνουμε ότι έχασε τό λιγοστό του χρήμα κι εκέρδιζε τά έξοδά του από μεσολαβήσεις ντροπιασμένες – αλλά παρ’ όλ’ αυτά αξίζει παραπάνω / τής εμορφιάς του η μνήμη. // Μια άποψις άλλη υπάρχει / που αν ιδωθεί από αυτήν // φαντάζει, συμπαθής· / φαντάζει, απλό και γνήσιο // τού έρωτος παιδί, / κλπ. Τό ποίημα τό διατρέχει ένα ελαφρώς δασκαλίστικο ύφος ως προς τήν αξία τής αντισυμβατικής αξιοπρέπειας τού ήρωα, και (αυτό είναι τό απολύτως ειρωνικό) τό παρακολουθεί παράλληλα ένας εσωτερικός ρυθμός ο οποίος είναι σχεδόν χαρωπός : κάνοντας έτσι μια αντίστιξη με τή ζοφερή έναρξη τού «εξευτελίσθη πλήρως» για να βρεθεί σε μεγαλύτερη συμφωνία, όσο τό ποίημα προχωράει, με τήν εσωτερικότερη εκτίμηση τής ερωτικής ευτυχίας – και να ολοκληρώσει συγχρόνως στο τέλος τό «ηθικό» περιβάλλον τού εξευτελισμού απαξιώνοντάς το λακωνικότατα – με μια από τίς προτάσεις που έχουν γίνει σχεδόν παροιμιακές τού Καβάφη : «άνω απ’ τήν τιμή, // και τήν υπόληψί του / έθεσε ανεξετάστως // τής καθαρής σαρκός του / τήν καθαρή ηδονή. // Απ’ τήν υπόληψί του; / Μα η κοινωνία που ήταν // σεμνότυφη πολύ / συσχέτιζε κουτά»

   Στο Μέρες τού 1901 έχουμε από τήν αρχή μία προσωπική εκτίμηση αισθητικής και ηθικής μαζί υφής : Τούτο εις αυτόν υπήρχε τό ξεχωριστό : και η υπόθεση τού ποιήματος, αγνοώντας επιδεικτικά λεπτομέρειες και γεγονότα από τή ζωή τού ήρωα, κάνει έτσι και τόν τρόπο τής ζωής του αισθητό με τόν πιο ειρωνικό τρόπο – γιατί τά διαισθάνεται κανείς σχεδόν όλα, και με λεπτομέρειες, μέσ’ απ’ αυτήν τήν αισθητική καταρχάς θέαση : και έτσι η ζωή του γίνεται ώς και χρόνος παρών μέσα στο ποίημα λόγω ακριβώς τής καβαφικής δυνατότητας να συμπλέουν λέξεις χρονικές (πείραν, συνειθισμένη, ηλικίας, στιγμές, είκοσι εννιά του χρόνων, δοκιμασμένη, στιγμές, πρώτη φορά) με τίς καθαρά σωματικές (δηλαδή τίς, με τόν πιο καβαφικό τρόπο, υλικές) ( : έκλυσι, πείραν έρωτος, στάσεως, σάρκας σχεδόν άθικτης, εμορφιά, ηδονή, έφηβο, τό αγνό του σώμα), και χωρίς άλλη συνοδεία : η απλή αυτή (αλλά ουσιαστικά διπλή, γιατί αφορά τόσο τήν αισθητική εμφάνιση όσο και τήν ηθική διάσταση τού παρατηρούμενου) περιγραφή φορτίζει έτσι περισσότερο τήν υποβόσκουσα αισθηματική ένταση που έχει τό γεγονός γι’ αυτόν που παρατηρεί, μιλάει, και γράφει εντέλει τό ποίημα – και εξακτινώνεται με φοβερή αποτελεσματικότητα και σ’ εκείνον που τό διαβάζει – γιατί λειτουργεί, ακριβώς επειδή λείπουν γεγονότα και λεπτομέρειες, σαν μια σύνοψη όλων τών καβαφικών νέων : μπορεί να σκεφτεί δηλαδή κανείς ότι ο Καβάφης εδώ περιγράφει και τόν ίδιο τόν εαυτό του (μπορώ να πω τζοϋσικώ τω τρόπω ότι πρόκειται, αν τό παρατραβήξουμε, αλλά τό παρατραβάμε εντέλει νόμιμα, και για τό γενικό πορτραίτο τού (ερωτικού) ποιητή ως νέου)

   Στο Μέρες τού 1903 υπάρχει πάντως μια μικρή ανατροπή ως προς τό γενικό κλίμα τών ποιημάτων με τίτλο Μέρες, γιατί εδώ έχουμε ξαφνικά εκείνο τό γνωστό καβαφικό πρώτο πρόσωπο, τό χωρίς προσωπείο, είναι ένα ποίημα δηλαδή χωρίς περσόνα : μιλάει σε πρώτο πρόσωπο με άλλα λόγια ο ίδιος ο Καβάφης απροκάλυπτα, για τόν εαυτό του, και μάλιστα σε ένα καθαρά αισθησιακό ποίημα – πράγμα που τό έκανε πιο συχνά όσο περνούσαν τά χρόνια και είναι λογικό τό ότι δίστασε να τό κάνει στην αρχή. Τό ποίημα αυτό είναι πολύ γνωστό διότι έχει μελοποιηθεί κιόλας (να πω ότι προσωπικά είμαι εναντίον αυτού τού είδους τών μελοποιήσεων που υποβάλλουν μια καταστροφική για τήν (μεγάλη) ποίηση αντίληψη ότι η ποίηση αυτή χρειάζεται και μια επιπλέον μουσική πάνω από τήν ήδη υπάρχουσα δικιά της). Μια παρεμπίπτουσα παρατήρηση επίσης εδώ θα ήτανε ότι ο Καβάφης καταφέρνει μέσα από ένα τόσο εξόχως μουσικό κείμενο να συμπεριλάβει και μαζί να κάνει σκόνη όλη τήν (πριν και μετά) ψυχαναλυτική πολυλογία : Δεν τά ηύρα πια – τ’ αποκτηθέντα κατά τύχην όλως, // που έτσι εύκολα παραίτησα· // και που κατόπι με αγωνίαν ήθελα. //

   Οι Μέρες τού 1909, ’10, και ’11 μοιάζουνε με τίς Μέρες τού 1908 από τήν άποψη ότι ξεκινάνε όσο γίνεται πιο απομακρυσμένα και αντικειμενικά : Δεν έχουμε να κάνουμε όμως με τόν χρόνο εδώ αρχικά, αλλά με τά οικονομικά : Ενός τυραννισμένου, πτωχοτάτου ναυτικού (…) ήταν υιός : Και τά οικονομικά σ’ αυτό τό ποίημα υπερισχύουν, ενώ ο χρόνος υπεισέρχεται μ’ ένα πολύ πιο ενδιάμεσο, και συγχρόνως εκκωφαντικής πάλι έντασης τρόπο : ο ήρωας εργάζεται σε σιδερά, κι αν επιθυμήσει κανένα ωραίο πουκάμισο μαβί, πουλάει τό σώμα του για πέντε τάλληρα. Ξαφνικά όμως εισβάλλει εδώ εκείνη η ένωση που λέγαμε, ιστορικών και ερωτικών ποιημάτων ταυτοχρόνως : Ο ομιλών γίνεται πάλι σαν αυτοβιογραφούμενος και προβάλλοντας διαυγέστατα απ’ τήν ανωνυμία τού παρόντος του αναρωτιέται Αν στους αρχαίους καιρούς είχεν η ένδοξη Αλεξάνδρεια νέον πιο περικαλλή (…) που πήε χαμένος : δεν έγινε, εννοείται, άγαλμά του ή ζωγραφιά. Μέσα στις δύο κουβέντες (τής φθοράς από τή μια – εξαιτίας τής δουλειάς και τής λαϊκής κραιπάλης τής ταλαιπωρημένης – και τής τύχης που θα είχε αν ζούσε στους αρχαίους χρόνους από τήν άλλη) μέσα απ’ αυτήν τήν σχεδόν απτή εικονογράφηση τής συγχώνευσης τών χρόνων, και τής διάχυσης τού παρόντος στο παρελθόν, διάχυση που επιτελείται σχεδόν με ειρωνικό χαμόγελο (σαν να μάς λέει ο ομιλητής ότι δεν θα ’πρεπε ποτέ να αμφιβάλλουμε πως τά ερωτικά του ποιήματα είναι δεμένα αδιάρρηκτα με τήν ιστορική του πρόθεση) προκύπτει ξαφνικά ένας άπλετος φωτισμός όπως αν θα ’θελε κανείς να κάνει κάποιον από καιρό να ομολογήσει  κάτι, κι εκείνος σε μια στιγμή που δεν τό περιμένεις, ξαφνικά τό ξεφουρνίζει με φωνή ήσυχη και εξαφανίζεται. Προδίδεται υπαινικτικά μόνο μία υπόγεια συναίνεση τού Καβάφη ως προς τή νευραλγική σημασία τού ποιήματος από τό γεγονός ότι ο τίτλος του αναφέρεται σε τρία χρόνια συνεχή :  Σαν να μάς λέει ότι τόσο πολύ ακριβώς τήν σκέψη αυτή ατένισε. Εξάλλου τό κυρίως ποίημα που θα μάς απασχολήσει εδώ, τό Μέρες τού 1908, πήρε τόν τίτλο του (μετά από σκέψη : όταν πρωτογράφτηκε τό 1921 (11 χρόνια πριν ο Καβάφης να τό δημοσιέψει τό 1932) είχε τίτλο «Τό Καλοκαίρι τού 1895») τό Μέρες τού 1908 πήρε λοιπόν τόν τίτλο του τελικά, μετά από σκέψη, ακριβώς σε σχέση με αυτήν τήν τριετία 1909, ’10 και ’11: Και άραγε ειρωνικά τό έβαλε ο Καβάφης να προηγείται αφενός στον χρόνο, και να ’χει τήν ίδια αφετέρου αποστασιοποιημένη και σχεδόν ψυχρή θεώρηση χαμένης και χαραμισμένης ομορφιάς;

   Αλλά και στις Μέρες τού 1908 έχουμε από τήν αρχή τήν εντύπωση ότι ακολουθώντας λίγο–πολύ ένα κόλπο που πια τό έχουμε μάθει, αυτός ίσως να μιλάει (σε τρίτο πρόσωπο) πάλι για τόν εαυτό του, ενώ η εντύπωση αυτή θ’ αλλάξει γρήγορα και θα ανατραπεί : Όχι μόνο δεν θα είναι για τόν εαυτό του που θα λέει, ξεκινώντας τό ποίημα Τόν χρόνο εκείνον βρέθηκε χωρίς δουλειά αλλά θα χρησιμοποιήσει αργότερα τή λέξη θαύμα για να μάς περιγράψει τόν ήρωά του όπως εκείνος κρίνει ότι τού ταιριάζει : μια λέξη φορτισμένη από τή θρησκεία τών ηρώων στη νεότερη εποχή (πράγμα που τήν κάνει πιο βέβηλη στην ερωτική της φόρτιση) αλλά και μια λέξη – ειδικά όταν λέγεται με τό αόριστο άρθρο και έτσι κοφτά : ένα θαύμα – ιδιαίτερα καθημερινής, και σχεδόν γυναικείας χρήσης – απ’ αυτές που ο Καβάφης όταν τίς εισάγει, εξυπονοεί κουβέντες σχεδόν σαλονίστικες, κουτσομπολιού. (Ίσως είναι η επίδραση τής γλώσσας τής οικογένειας στα σημεία αυτά – και ο πατέρας έλειψε νωρίς – πρέπει να άκουγε και να τού εντυπωνόντουσαν πολύ καλά οι εκφράσεις τής μητέρας)

.

  ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1908

Τόν χρόνο εκείνον βρέθηκε χωρίς δουλειά·
και συνεπώς ζούσεν απ’ τά χαρτιά,
από τό τάβλι, και τά δανεικά. 

Μια θέσις, τριώ λιρών τόν μήνα, σε μικρό
χαρτοπωλείον τού είχε προσφερθεί.
Μα τήν αρνήθηκε, χωρίς κανένα δισταγμό.
Δεν έκανε. Δεν ήτανε μισθός γι’ αυτόν,
νέον με γράμματ’ αρκετά, και είκοσι πέντ’ ετών.

Δυο, τρία σελίνια τήν ημέρα κέρδιζε, δεν κέρδιζε.
Από χαρτιά και τάβλι τί να βγάλει τό παιδί,
στα καφενεία τής σειράς του, τά λαϊκά,
όσο κι αν έπαιζ’ έξυπνα, όσο κι αν διάλεγε κουτούς.
Τά δανεικά, αυτά δα ήσαν κ’ ήσαν.
Σπάνια τό τάλληρο εύρισκε, τό πιο συχνά μισό,
κάποτε ξέπεφτε και στο σελίνι.

Καμιά εβδομάδα, ενίοτε πιο πολύ,
σαν γλύτωνεν απ’ τό φρικτό ξενύχτι,
δροσίζονταν στα μπάνια, στο κολύμβι τό πρωΐ.

Τά ρούχα του είχαν ένα χάλι τρομερό.
Μια φορεσιά τήν ίδια πάντοτ’ έβαζε, μια φορεσιά
πολύ ξεθωριασμένη κανελιά.

Ά μέρες τού καλοκαιριού τού εννιακόσια οκτώ,
απ’ τό είδωμά σας, καλαισθητικά,
έλειψ’ η κανελιά ξεθωριασμένη φορεσιά.

Τό είδωμά σας τόν εφύλαξε
όταν που τά ’βγαζε, που τά ’ριχνε από πάνω του,
τ’ ανάξια ρούχα, και τά μπαλωμένα εσώρουχα.
Κ’ έμενε ολόγυμνος· άψογα ωραίος· ένα θαύμα.
Αχτένιστα, ανασηκωμένα τά μαλλιά του·
τά μέλη του ηλιοκαμένα λίγο
από τήν γύμνια τού πρωϊού στα μπάνια, και στην παραλία.

.

μέρες τού 1908 : μέρες ενός θαύματος

.

   Όταν μετά τό βρέθηκε χωρίς δουλειά ακολουθεί : και συνεπώς ζούσεν απ’ τά χαρτιά, τό συνεπώς αυτό σημαίνει : «όπως έχουμε ήδη πει και ξέρουμε και από άλλες τέτοιες περιπτώσεις». Τό ότι αρνήθηκε τή θέση τών τριώ λιρών τόν μήνα που τού ’χε προσφερθεί σ’ ένα μικρό χαρτοπωλείο και τήν αρνήθηκε χωρίς κανένα δισταγμό σχεδόν δεν μάς εκπλήσσει πια καθόλου : Δεν μάς χρειάζονται ιδιαίτερες καν εξηγήσεις : Ένα απλό Δεν έκανε, δεν ήτανε μισθός γι’ αυτόν θα μάς αρκούσε – αλλά τό νέον με γράμματ’ αρκετά, και είκοσι πέντ’ ετών μάς φέρνει αυτόματα ξανά κοντά σε όλους εκείνους τούς νέους τών γραμμάτων (έως ακόμα και τό παιδί τό φανατικό για γράμματα τών Νέων τής Σιδώνος) που βρίσκονται όλα πάλι γύρω σ’αυτή τήν ηλικία τήν σχεδόν ιδανική για τόν Καβάφη – από τά 24 ώς πριν τά 30 μάλλον. Η επόμενη στροφή μετά τίς δύο πρώτες (αυτές οι τρεις πρώτες στροφές έχουνε έναν ομαλά αυξανόμενο αριθμό στίχων πάντα μονού αριθμού – τρεις, πέντε και εφτά – κι ακολουθούν οι τρεις επόμενες που έχουνε όλες από τρεις αράδες πράγμα που δίνει έναν πιο κοφτό, σχεδόν γρήγορο ρυθμό στο ποίημα όταν θα περιγράφει τή διαδικασία τής ξεκούρασης τού μπάνιου τό πρωί, μια διαδικασία που θα μάς οδηγήσει στην εξύμνηση τής ομορφιάς και τήν περιγραφή τής νοσταλγίας τού ίδιου τού ομιλητή όταν τή σκέφτεται ή τή βλέπει) η τρίτη μεγάλη στροφή λοιπόν με τούς εφτά της στίχους είναι εκείνη που θα ασχοληθεί, σαν εξαντλητικά, με τά δυσάρεστα οικονομικά – που πάλι είναι σαν να βγαίνουν με καρμπόν από τά όμοια τών προηγηθέντων άλλων : κέρδιζε – δεν κέρδιζε, (…) χαρτιά, τάβλι (…) τί να βγάλει τό παιδί (…) στα καφενεία τά λαϊκά (…) έπαιζε έξυπνα ή διάλεγε κουτούς : Τά δανεικά δε αυτά ήσαν κι ήσαν : νά η πρώτη εισαγωγή έκφρασης γυναικείας, σπιτικής, και καθομιλουμένης σχεδόν ιδιωματικής : αυτά κι αν ήταν, που λέγαν οι γυναίκες στο δικό μου σπίτι όταν είμαστε εμείς παιδιά. Στο τέλος τών εφτά αράδων η πτώση του ολοκληρώνεται με μία, σαν παρομοίωση, πτώση χρηματική : κάποτε ξέπεφτε και στο σελίνι.

(συνεχίζεται)
(ήταν η 3^η συνέχεια από κείμενο δημοσιευμένο στην ετήσια έκδοση «επίλογος/12^ος χρόνος» τού 2003)

.

.

.

.

   * παρ’ όλο που υποσχέθηκα ότι θα βάλω τίς σημειώσεις μου στο τέλος τού συνολικού κειμένου οφείλω να επισημάνω ότι, σ’ αυτήν ακριβώς τή συνέχεια, συμπεριέλαβα ελάχιστες από τίς (αρκετές, εδώ ειδικά όπου περιγράφονται και άλλα ποιήματα τής κατηγορίας Μέρες) επιπλέον προτάσεις που υπήρχαν στο αρχικό κείμενο και που κόπηκαν στη δημοσίεψη – πράγμα που αναφέρθηκε και στην αρχή τού αφιερώματος στον «επίλογο» : λόγω τής μεγάλης έκτασης που πήρε η ανάλυσή μου –

.

.

.

.

.

.

.

.

για τόν καβάφη : «μέρες θαυμάτων» / β

.

     

τό προηγούμενο : η 1^η συνέχεια

   Στην ποίηση που, όταν όλα είναι ιδανικά, όλα είναι ωραία και μεγάλα φωτισμένα, έρχεται αυτονόητο να πει κανείς ότι ο Καβάφης είναι με τόν πιο επίμονο και ήσυχο ταυτόχρονα τρόπο επικούρειος.

   Η μνήμη που είναι ο κατεξοχήν κόσμος τού παρόντος σ’ αυτόν, είναι ο κόσμος μιας ηδονικής διαφάνειας, εκεί που πλέουν τά μαγευτικά απογεύματα, οι ορμές και η χαρά, δύναμη λόγος κι ομορφιά (πολύ αναπάντεχο καρφί αυτός ο «λόγος» εκεί ανάμεσα, για όποιον τόν διαβάζει αφηρημένος), αίσθησις και επιθυμία, λάγνη ορμή, μοιραία χαρά, ηδονή άνομη και έκνομη μέθη ερωτική, η πύρα τής νεότητος ώς που έλειψε τό φως, χαρά και μύρο τής ζωής του η μνήμη τών ωρών αυτού που αποστρέφεται κάθε απόλαυση ερώτων τής ρουτίνας – και κει σχεδιάζονταν τής ποίησής του η περιοχή : όταν ο έρως με τήν εξαισία του ισχύν κι η φυλαχθείσα ερωτική συγκίνησις (κι αν δεν θυμάται πού – ένα ξέχασμά του δεν σημαίνει) σ’ αυτή τή μία ένταση τήν μόνο ερωτική που δεν γνωρίζει η υγεία και μέσα στο μαγευτικό απόγευμα ενός πλοίου θα υπάρξει ακριβώς η αρχή αυτών που αύριο ή μεθαύριο ή με τά χρόνια θα γραφούν : οι στίχοι οι δυνατοί που εδώ ήταν η αρχή των.

   Αυτή η αντεστραμμένη αίσθηση τού χρόνου δεν είναι απλώς αισθητική, είναι πράγματι και ηθική για τόν Καβάφη : μέσα στο ποίημα ο ίδιος βρίσκεται στο παρόν τού παρελθόντος του, γι’ αυτό κι οι στίχοι θα γραφούν (ενώ τό γεγονός τού ποιήματος δείχνει ότι ήδη γράφηκαν) και εδώ δεν ήταν η αρχή των, αλλά εκεί : Αλλά ο Καβάφης επιθυμεί πάντα να μείνει εδώ που είναι ακόμη ζωντανή η ηδονή. Έτσι λοιπόν, παρ’ όλη τή νοσταλγία και τή θλίψη ή τήν αίσθηση ανεπανόρθωτης απώλειας (που αγγίζει όχι μόνο πρόσωπα ή σώματα αλλά και τά πράγματα γύρω του), έχουμε να κάνουμε με μια θλίψη και μια νοσταλγία με τίς οποίες εξακοντίζονται ακριβώς οι εικόνες του μέσα στον χρόνο, ο οποίος όμως δεν είναι ποτέ χρόνος χειμώνα και ούτε φθινοπώρου καν : όλα σχεδόν τά φωτίζει ένας ήλιος μόνιμα, που δεν οφείλεται ίσως μόνο στο κλίμα : και όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα κάτω από τόν αστερισμό τής ίδιας πάντα φτώχειας, που δεν οφείλεται ίσως μόνο στον ρεαλισμό τής προσωπικής περίπτωσης : αυτή η οικονομική δυσπραγία και η στέρηση, που είναι τόσο διάχυτη στα ερωτικά του ποιήματα, εικονογραφεί όχι τόσο μια αδικία κοινωνική γενικού είδους, αλλά μια τιμωρία για τίς ερωτικές επιλογές τίς έκνομες – σαν να επιχειρείται η εικονογράφηση μιας παράλογης μεταφυσικής ζυγαριάς που θα ’λεγε (φροϋδικώ και μαρκουζικώ τω τρόπω) κανείς ότι δείχνει πως όσο περισσότερη ευτυχία και πλήρωσις ερωτική, τόσο λιγότερη κοινωνική επιτυχία και αποδοχή. Στα περισσότερα ερωτικά ποιήματα, σχεδόν όπως στα μυθιστορήματα τής Τζαίην Ώστιν (και νομίζω ότι τήν είχε διαβάσει και τού άρεσε) πληροφορούμαστε εισαγωγικά κιόλας – και, οπωσδήποτε αργότερα, καθ’ οδόν – για τήν μέχρις εδώ, ή και παρούσα (τόσο παρούσα, που να γίνεται μέρος τής δραματοποιημένης συγκίνησης) οικονομική κατάσταση τών ηρώων : Αν δεν είναι οι ήρωες ωραία παιδιά χαμένα στα σιδεράδικα, ή τά γραφεία από τήν φτώχεια τους, θα είναι παιδιά καλών (τιμίων) οικογενειών που, λόγω τού ξεπεσμού και τών ηθικών τους επιλογών, μήτες να τούς ξέρουν δεν θέλουν πια.

   Αυτό τό διάχυτο κλίμα μιας ζωής στο περιθώριο τής τίμιας κοινωνίας (που μοιάζει πολύ με αδιαμαρτύρητη και σχεδόν ανέμελη προσαρμογή τής επικούρειας επιταγής τού λάθε βιώσας) διαχέεται τόσο μέσα στον καβαφικό χώρο και τόν καβαφικό χρόνο που λες και ταξιδεύει συμπαγές και μες στην ιστορία. Υπάρχουν μερικά από τά λεγόμενα ποιήματα τής ιστορικής περιοχής που μολονότι δηλώνεται ρητά από τόν Καβάφη, ακόμα κι απ’ τόν τίτλο, ότι δεν αποτελούν ανάμνηση ζωής (έστω δηλαδή και κατασκευασμένη) αλλά περιγραφή ηρώων άσημων που τοποθετούνται (συνήθως με μια χρονολογία) σαν σφήνες μέσα στη σειρά τών γεγονότων που αφορούν τήν καθαυτό επίσημη ιστορία : (τήν παρακμή τού ελληνισμού, τούς βασιλείς που χάνουν, όσους γεννιούνται ήδη χαμένοι, διαμάχες και οικογενειακές και εθνικές, καταστροφές και ήττες και πολέμους) εντούτοις τά ποιήματα αυτά, με τούς άσημους ηδονικούς ήρωές τους, επιτελούν μια λειτουργία μέσα στο συνολικό σώμα τών ποιημάτων του εξαιρετικά νευραλγική γιατί συνδέουν τό παρελθόν με τό παρόν όχι ως απλό χρόνο, κενό κάθε άλλου περιεχομένου, αλλά ως χρόνο που είναι πλήρης αυτής τής ίδιας τής καβαφικής ηθικής, που ολοκληρώνεται σιγά–σιγά μέσα από τήν ανάγνωση μπροστά στα μάτια μας σε αισθητική, και μάς δίνουν τό πιο θαυμάσιο (μαγικό) κλειδί για να τόν καταλάβουμε ολόκληρο.

.

.

μέρες ονόματος

   Για μένα, ο Καβάφης πετυχαίνει τήν πιο ομαλή συγχώνευση τών πάντων σε ένα όλον αντιφατικό, γεμάτο εντάσεις φθοροποιές και δημιουργικές, και μ’ αυτή τήν έννοια δεν μπορεί να δει κανείς ούτε τά ερωτικά του ποιήματα ξεχωριστά, ούτε τά ιστορικά γιατί θα χάσει κάτι ουσιώδες που αυτός θέλησε να κομίσει στην τέχνη τελικά : η αισθητική του αποκαλύπτεται μόνο μέσα από τό αινιγματικό αυτό (όσο και σαφές κάποιες φορές όπως μάς φαίνεται) σύνολο. Από αυτή τήν άποψη, αν έχει μια γοητεία η ιστορία τού ελληνισμού για τόν ίδιον τήν έχει γιατί πρόκειται για μια ιστορία που έχει ήδη παρακμάσει. Ο Καβάφης δεν υμνεί μέσω τής ιστορίας τή δύναμη αλλά τήν ήττα : Αν τόν γοητεύει η ιστορία τού ελληνισμού, είναι στη φάση τής φθοράς του, και εξαιτίας τής φθοράς του : Και συνοδεύει μόνιμα τή λύπη του η ενθύμηση μιας γλώσσας, μιας γλώσσας που ο ίδιος χρησιμοποιεί, όχι τόσο επειδή είναι ωραία αλλά επειδή ήταν μια γλώσσα που μπορούσε να γίνει από όλους κάποτε κατανοητή, κάτι που δεν ισχύει σήμερα για τή γλώσσα στην οποία γράφει τά ποιήματά του ο ίδιος. Ακόμα κι έτσι, δηλαδή, ουσιαστικά θλίβεται για μιαν απώλεια η οποία έχει άμεση επίπτωση στη δικιά του ζωή και πάνω του, σαν να αναλογίζεται πόσους χάνει με τήν παρακμή τής γλώσσας αυτής από τούς εραστές τής σκέψης του.

   Έτσι τό ίδωμα τής ιστορίας από μέρους του σαν να βάφεται, να κολυμπάει και να διαχέεται μες στα νερά τού διαυγούς ερωτισμού του, και χωρίς τήν απόχρωση αυτή μέσ’ από τήν οποία βλέπει τό παρελθόν η ιστορία δεν θα τόν ενδιέφερε ίσως καθόλου : Δεν μιλάει για άλλους ο Καβάφης μιλώντας για τήν ιστορία και δεν μιλάει για κάτι με τήν τρέχουσα έννοια αντικειμενικό, μολονότι είναι εξόχως αντικειμενικός και διαβασμένος στην περιγραφή τών ιστορικών γεγονότων – πράγμα που ’χει αποτελέσει θέμα άλλωστε συζήτησης για όλους περίπου τούς καβαφιστές : Όμως, όταν ο Καβάφης μιλάει για έναν πολιτισμό που παρήλθε, απολαμβάνει τή θλίψη ενός χαμού όπως αυτήν που έχει για τά σώματα που χάθηκαν απ’ τή ζωή του : Και η ίδια η ομορφιά (η αντικειμενική θα ’λεγε κανείς) τού πολιτισμού αυτού έχει σχέση με τό ότι ήταν ένας πολιτισμός που αγαπούσε τό σώμα τών ανθρώπων και είχε θεούς και για τόν έρωτα. Θα ’τανε δύσκολο να φανταστεί κανείς όλην τήν ιστορική περιοχή τού Καβάφη να τοποθετείται στην εποχή δηλαδή τού χριστιανισμού. Ο χριστιανισμός διασώζεται στην ποίησή του επειδή αποτελεί χρονική στιγμή που προκαλεί επιπλέον πόνο, τήν ήττα ενός κόσμου τών αισθήσεων και τής καθαρής ηδονής, και τή στιγμή που αναφύεται ένας κόσμος οδυνηρά ξένος (μ’ αυτήν τήν έννοια ένας κόσμος κυριολεκτικής αλλοτρίωσης) : ο Μύρης είναι η πιο διαυγής διατύπωση αυτής τής στιγμής, και δεν είναι κατά τύχην τό πιο μακρύ και μυθιστορηματικό του ποίημα. Όμως γενικά αυτό που φαίνεται να τόν γοητεύει είναι η μοιραία φθορά που τήν παρακολουθεί με διάθεση ανατόμου μες στην ιστορία. Μ’ αυτή τήν έννοια, αν είναι επιεικής προς τό βυζάντιο, είναι επειδή κι αυτό έχει πλέον ηττηθεί και παρέλθει.

   Έτσι λοιπόν ανάμεσα στους επώνυμους ήρωες, υπάρχουν εκείνοι με τά κατασκευασμένα ονόματα, τά τόσο αιώνια και διάσημα πια. Ανάμεσα σ’ αυτούς τούς Εμονίδες και τούς Αιμιλιανούς Μονάη, τούς Κίμωνες Λεάρχου και τούς Τέμεθους, τόν Λάνη, τόν Μυρτία, τόν Έμη, τόν Ταμίδη, τόν Αμμόνη, τόν Ευρίωνα, τόν Ιασή, τόν Ιάσονα Κλεάνδρου και τόν Ερμοτέλη ή τόν Μαρύλο απλώνεται αυτή η ζωή από τότε, τόσο παλιά όπως και τώρα, με τά χαμαιτυπεία τά βδελυρά τά καπηλειά και τίς ταβέρνες, τίς συνοικίες τίς φτωχικές, τίς απατεωνιές και τά αναίσχυντα κρεβάτια όπου στην ευτελή κραιπάλη ο ήρωας διάγει ποταπώς και τό μόνο που τόν σώζει σαν ομορφιά διαρκής είναι που είχε δύο χρόνια δικό του τόν Ταμίδη, δικό του όχι για σπίτι ή για έπαυλη στον Νείλο : όλα εκείνα τά κρυμμένα από τούς άλλους πράματα που σαν να είναι ένα ξανατύπωμα τής ζωής τού Καβάφη διπλό πάνω στην ταινία με τό ιστορικό της ας πούμε θέμα. Αυτή η μυθολογία (λίγα λεφτά, κάποια σελίνια, ρούχα φτωχά, κι ωραία σώματα) είναι λοιπόν, αν δει κανείς τώρα τό έργο του τελειωμένο, αυτή η μυθολογία είναι σαν να αποτελεί τή ραχοκοκκαλιά τού σύμπαντός του, τή ραχοκοκκαλιά τού ίδιου του τού ινδάλματος τής ιστορίας.

.

(συνεχίζεται)
(ήταν η 2^η συνέχεια από κείμενο δημοσιευμένο στην ετήσια έκδοση «επίλογος/12^ος χρόνος» τού 2003)

.

.

.

.

.

.

.

για τόν καβάφη : «μέρες θαυμάτων» / α

.

.

.

     

.

.

   αν ο απρίλης είν’ ο μήνας ο σκληρός κατά τόμας στέρνς έλιοτ, βρίσκει πάντως μάλλον τήν καλή και τή γλυκειά του ώρα όταν έρχεται στη δικιά μας ποίηση : έτσι στις 8 απριλίου είχαμε τήν επέτειο τής γέννησης τού σολωμού και σήμερα είναι η αντίστοιχη τού καβάφη (αν και στην περίπτωσή του η ημερομηνία συμπίπτει και με δεύτερη επέτειο, γιατί ο καβάφης πέθανε κιόλας 29 απριλίου – πέθανε δηλαδή τή μέρα τών γενεθλίων του)

   συνεχίζω λοιπόν σήμερα τά ποιητικά (για τόν καβάφη άλλα είναι εδώ : 1, 2, 3) αναδημοσιεύοντας ένα άρθρο μου από τόν επίλογο 2003 *, επειδή όμως τό κείμενο είναι μεγάλο θα χρειαστεί να τό κόψω μάλλον σε (πολλά) κομμάτια

.

.

.

.

* τό 2003 ήταν η επέτειος τών 70 χρόνων από τόν θάνατο τού κ. π. καβάφη και στη 12^η ετήσια έκδοση τού επίλογου – που τή χρονιά εκείνη άλλαξε ιδιοκτησία και τά πράγματα ήταν και ελαφρώς αλλά και βαρέως κουλουβάχατα – ανέλαβε να σώσει τήν τιμή τών όπλων ένας φίλος μου, συνεργάτης τής έκδοσης από τήν αρχή της, ο οποίος και αποφάσισε και βάλθηκε μετά μανίας να οργανώσει ένα αφιέρωμα στα πολύ στενά χρονικά πλαίσια που είχε, και σχεδόν εκ τών ενόντων. Τό αφιέρωμα έγινε πάντως κατά τή γνώμη μου καλό – οι σελίδες τού τόμου προσφέρονταν κιόλας γιατί είναι μεγάλου σχήματος και μπήκαν και μερικές σπάνιες φωτογραφίες – όπως ένα σημείωμα αφωνίας τού καβάφη (που από τήν εγχείρηση για τόν καρκίνο τού λάρυγγα δεν μπορούσε ως γνωστόν τόν τελευταίο καιρό πριν πεθάνει να μιλήσει) στο οποίο διαβάζουμε : «για ¼  τής ώρας να μείνω μόνος παρακαλώ» –. Ο φίλος μου αυτός (που είναι και ποιητής) και που ήταν ο οργανωτής τού αφιερώματος, παρακάλεσε εμένα κι άλλον έναν άλλο φίλο του (που είμαστε πεζογράφοι…) να γράψουμε κάτι για τό ίδιο ποίημα τού καβάφη, τό μέρες τού 1908 : γιατί αυτό ήταν τό τελευταίο ποίημα που έδωσε ο καβάφης στον τυπογράφο του για έκδοση όσο ζούσε

ήταν δηλαδή μια πολύ ωραία ιδέα – εμένα πολύ μού άρεσε : δύο διαφορετικές οπτικές για τό ίδιο πράγμα : και, μολονότι γνωριζόμαστε μεταξύ μας δεν είχαμε ιδέα ο ένας τί έγραψε ο άλλος – τά διαβάσαμε όταν τυπώθηκαν

δεν ήξερα αν υπάρχει διαθέσιμος εκείνος ο τόμος πια (έχουν περάσει και αρκετά χρόνια) για όποιον θα ενδιαφερότανε δηλαδή να τόν βρει, αλλά ψάχνοντας τώρα με τήν ευκαιρία στο γουγλ τόν βρήκα – άρα δεν έγινε ακόμα συλλεκτικό και σπάνιο απόκτημα…

αρκετά όμως είπα – παραθέτω τό κείμενό μου – να προσθέσω μόνο ότι εκείνη η εκτός προγράμματος υποχρέωση που ανέλαβα τότε να γράψω για τόν καβάφη μ’ έκανε κι εμένα να μπω ξανά, και τόσο αιφνίδια, στο κλίμα ώστε άρχισα αμέσως μετά ένα δοκίμιο για όλα τά ερωτικά ποιήματα τού καβάφη – με τόν ίδιο τίτλο που έχει κι η ανάρτηση : «μέρες θαυμάτων» – δεν τό ’χω ακόμα ούτε τελείως τελειώσει ούτε τελείως εκδόσει…

να προσθέσω επίσης ότι τό τελευταίο ποίημα που αποφάσισε να δημοσιέψει ο καβάφης πριν πεθάνει (τό «μέρες τού 1908» – αποσύροντας από τό τυπογραφείο τήν τελευταία στιγμή τό «εις τά περίχωρα τής αντιόχειας») **, ανήκει όπως θα δείτε στα καθαρά ερωτικά του, τά «απροκάλυπτα» : για τόν καβάφη που ήταν απολύτως μελετημένος και στην παραμικρή του κίνηση σχετικά με τήν εκδοτική του πρακτική, και που ίσως διαισθάνθηκε ότι εκείνη θα ήταν η τελευταία εκδοτική του πράξη, αυτό έχει, πιστεύω, τήν πολύ ειδική σημασία του

   πρώτα όμως τό ίδιο τό ποίημα :

 

.

.

  

.

ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1908

Τόν χρόνο εκείνον βρέθηκε χωρίς δουλειά·
και συνεπώς ζούσεν απ’ τά χαρτιά,
από τό τάβλι, και τά δανεικά.

Μια θέσις, τριώ λιρών τόν μήνα, σε μικρό
χαρτοπωλείον τού είχε προσφερθεί.
Μα τήν αρνήθηκε, χωρίς κανένα δισταγμό.
Δεν έκανε. Δεν ήτανε μισθός γι’ αυτόν,
νέον με γράμματ’ αρκετά, και είκοσι πέντ’ ετών.

Δυο, τρία σελίνια τήν ημέρα κέρδιζε, δεν κέρδιζε.
Από χαρτιά και τάβλι τί να βγάλει τό παιδί,
στα καφενεία τής σειράς του, τά λαϊκά,
όσο κι αν έπαιζ’ έξυπνα, όσο κι αν διάλεγε κουτούς.
Τά δανεικά, αυτά δα ήσαν κ’ ήσαν.
Σπάνια τό τάλληρο εύρισκε, τό πιο συχνά μισό,
κάποτε ξέπεφτε και στο σελίνι.

Καμιά εβδομάδα, ενίοτε πιο πολύ,
σαν γλύτωνεν απ’ τό φρικτό ξενύχτι,
δροσίζονταν στα μπάνια, στο κολύμβι τό πρωΐ.

Τά ρούχα του είχαν ένα χάλι τρομερό.
Μια φορεσιά τήν ίδια πάντοτ’ έβαζε, μια φορεσιά
πολύ ξεθωριασμένη κανελιά.

Ά μέρες τού καλοκαιριού τού εννιακόσια οκτώ,
απ’ τό είδωμά σας, καλαισθητικά,
έλειψ’ η κανελιά ξεθωριασμένη φορεσιά.

Τό είδωμά σας τόν εφύλαξε
όταν που τάβγαζε, που τάριχνε από πάνω του,
τ’ ανάξια ρούχα, και τά μπαλωμένα εσώρουχα.
Κ’ έμενε ολόγυμνος· άψογα ωραίος· ένα θαύμα.
Αχτένιστα, ανασηκωμένα τά μαλλιά του·
τά μέλη του ηλιοκαμένα λίγο
από τήν γύμνια τού πρωϊού στα μπάνια, και στην παραλία.

.

.

.

ολόγυμνος·
άψογα ωραίος· ένα θαύμα.

 

   Η σχέση τού Καβάφη με τίς γυναίκες δεν περιορίζεται στις όποιες σχέσεις του με τήν μητέρα του, όσο κι αν αυτό ηχεί, από τήν άποψη τής καβαφικής ακριβώς οπτικής, σαν περίπου παράλογο.

   Γίνεται ίσως πιο λογικό, αν τό συγκεκριμενοποιήσει κανείς ως σχέση τής σκέψης τού Καβάφη με τήν γυναικεία σκέψη, και τής επιθυμίας του με τήν γυναικεία επιθυμία ; Είναι οπωσδήποτε πειρασμός να προσπαθήσει να τό αναπτύξει κανείς αυτό, πολύ περισσότερο αν πρέπει να τό κάνει και εν συντομία : ας ξεκινήσω πάντως απ’ τό ότι τό να είσαι γυναίκα προϋποθέτει πάνω απ’ όλα μια βαθιά θαμμένη αίσθηση και επίγνωση ενός ειδικού τύπου σιωπής : τίποτ’ απ’ όσα σού συμβαίνουν από τότε που είσαι παιδί δεν έχουν δικές τους λέξεις, για τήν ακρίβεια δεν πρέπει να ’χουν δικές τους λέξεις : έτσι όμως οι γυναίκες καταλαβαίνουν πολύ καλά από νωρίς τό νόημα τής ποίησης, τής πιο αμφίσημης χρήσης τών λέξεων, κι εντέλει αυτής τής ίδιας τής παρανομίας, μολονότι δεν ξέρουν, δεν μπορούν, και δεν τολμούν να μιλάν για όλ’ αυτά συχνά, μια που ακόμα και η αναγνώριση τού γεγονότος είναι μπορεί να πει κανείς παράνομη.

   Μού άρεσε πάντα ν’ ακούω μεγάλες γυναίκες να μιλάν με στίχους τού Καβάφη ανάμεσα στα λόγια τους, είχε μιαν αίσθηση τόλμης τό ύφος εκείνο, τόλμη μοναχική και κάπως σαν απεγνωσμένη απ’ τήν απόρριψη αυτή αστείας αιδούς και τήν επίγνωση σκάνδαλου ολέθριου. Ύστερα, όταν μεγαλώναμε κι αρχίζαμε ν’ ανακαλύπτουμε για λογαριασμό μας τά έργα τέχνης και τό έργο του, ο Καβάφης έγινε αυτονόητα και ξαφνικά δικός μας, κι ο κόσμος του καινούργιος και γενναίος μεγάλος και (με τήν παράνομη πάλι εκείνη και στοχαστική προσαρμογή) δικός μας αυτονόητα πάλι.

.

μέρες ενός θαύματος

   Όταν μού ζητήθηκε να γράψω κάτι γι’ αυτό τό ποίημα τού Καβάφη, τό τελευταίο που τύπωσε πριν πεθάνει, έκανα μια γρήγορη αναδρομή σε όλα τά ποιήματα μέσα στα οποία μιλάει λίγο ή πολύ για απαγορευμένες κρυφές σχέσεις, άνομες ηδονές που ζουν μονάχα νύχτα, τίς ανώμαλες έξεις μακρυά απ’ τήν τρεχάμενη ηθική τού επιτετραμμένου, τήν νοσηρή στιγματισμένη ηδονή και τήν άγονη αγάπη τήν αποδοκιμασμένη, πέρα απ’ τήν τών περί ηθικής λαλούντων αστεία αιδώ, τήν καθαρή ηδονή, τό ολέθριο σκάνδαλο τών τιμίων οικογενειών που μήτες τούς θέλουν πια, και τά λοιπά.

   Είχα καιρό να τόν διαβάσω όλον τόν Καβάφη μαζί έτσι σαν μυθιστόρημα και μού ’κανε εντύπωση ότι από μερικές απόψεις είναι όντως σαν μυθιστόρημα τό έργο του : Έχει πολύ περισσότερη ψυχολογική ένταση για να μην πω και υπόθεση, απ’ ό,τι συνήθως θεωρείται φυσικό για τήν ποίηση. Μπορεί κανείς να πει δηλαδή ότι όσο περισσότερο μέτρο και ρυθμό έχει, και ακόμα και ομοιοκαταληξία, όσο πιο άψογα ποιητικό είναι δηλαδή αυτό τό έργο (από τό πιο μεμονωμένο ποίημα ώς τό σύνολο), τόσο πιο πολύ νιώθεις να έχει μια ισχυρότατη υποδόρια πεζογραφική διάθεση : μερικές φορές μού φαίνεται σαν να αποφάσισε να είναι ποιητής σχεδόν αποκλειστικά και μόνο για τούς λόγους τής λιτότητας και τής οικονομίας ή τής αστραπιαίας σχεδόν αμφισημίας που τού εξασφαλίζει η σύντομη φόρμα, αλλά ότι παράλληλα ακριβώς με αυτά, τό ήθος και οι τάσεις του παραμένουν ειρωνικά (αυτήν τήν ειρωνεία τήν διαθέτει άλλωστε σε αλλεπάλληλες βαθμίδες τό έργο του) πεζογραφικές.

   Μερικές φορές πάντως δίνει τήν εντύπωση ότι ένα από τά ισχυρότερα στοιχεία στο έργο του είναι αυτή η διάθεση να ισορροπεί ανάμεσα στα είδη χωρίς να γίνονται προσπάθειες οι εντάσεις να αποσοβηθούν ή να καλυφθούν, διάθεση εκπληκτικής αποτελεσματικότητας ακριβώς επειδή τό σύνολο τού έργου του ασχολείται ουσιαστικά και σ’ ένα μόνιμα βαθύτερο επίπεδο με τήν ίδια τήν αισθητική, μάλιστα όχι μόνο με τό φαινόμενο τής δημιουργίας αλλά και τών ίδιων τών πηγών της.

   Θα ’ναι βέβαια σχεδόν κοινοτυπία να μιλήσει κανείς για τήν δραστική έννοια τού χρόνου, τήν οργανική, στην ποίησή του : Αν μιλούσα ας πούμε για τό Επέστρεφε, θα ήμουν υποχρεωμένη να πω για τήν ουσιώδη δράση τής προστακτικής που – με τόν τύπο τής δημοτικής που επιλέγεται (και όντας έτσι μορφικά ταυτόσημη με τόν παρατατικό που είναι χρόνος όχι μόνο παρελθόντος αλλά και διάρκειας) – εγκαθιστά μπροστά στα μάτια μας κεραυνοβόλα τήν ένωση τού παρελθόντος και τού μέλλοντος μες στο παρόν (πράγμα που θα απασχολούσε αργότερα τόν Έλιοτ) και που εικονογραφεί παραδειγματικά και ολόκληρη τήν αισθητική άποψη που κρύβεται στην ποίησή του.

 .

οι μέρες

   Τά ερωτικά ποιήματα τού Καβάφη διαδραματίζονται όμως και στον ίδιο χώρο θα μπορούσε να πει κανείς : είναι πάντοτε ένα καπηλειό, μία ταβέρνα κι ένα μαγαζί, ένα καφενείο και μία κάμαρη πτωχική και πρόστυχη, ένα λαϊκό και ταπεινό κρεβάτι, με περιβάλλοντα χώρο μια συνοικία απόκεντρη κι ένα δρόμο παληό, σοκάκια, φθηνά κέντρα και γραφεία σε φτωχικές παρόδους, μαγαζί μικρό και παληομάγαζο ενός σιδερά, και μαύρο καφενείο και καφενεία τής σειράς του λαϊκά. Με τήν περιγραφή τών χώρων όμως ο χρόνος έτσι εμφανίζεται σαν ενσωματωμένος μέσα τους : είναι σχεδόν πάντοτε παρελθόν και πάντα καλοκαίρι, πάντοτε φως και κάποτε αναφέρεται ο μήνας Ιούλιος ή τού Αυγούστου εκείνη η βραδυά, ή ο ήλιος τού απογεύματος που έφθανε ώς τά μισά. Υπάρχει μια επιμονή στον ήλιο και τό φως, ακόμα κι όταν αναφέρεται σκοτάδι, και μια αδυναμία στις λέξεις που σημαίνουν φωτεινός, λαμπρός : Η νύχτα είναι φωτισμένη, οι επιθυμίες γυαλίζουν, τής ηδονής η νύχτα έχει ως διάζευξη ένα πρωί της φεγγερό, κι οι περί ηθικής λαλούντες μόνο φορούν εκείνα τά φαιά. Στην ποίηση που, όταν όλα είναι ιδανικά, όλα είναι ωραία και μεγάλα φωτισμένα, έρχεται αυτονόητο να πει κανείς ότι ο Καβάφης είναι με τόν πιο επίμονο και ήσυχο ταυτόχρονα τρόπο επικούρειος.

(συνεχίζεται)
(δημοσιεύτηκε στην ετήσια έκδοση «επίλογος/12^ος χρόνος» τού 2003)

.

  

.

.

 ** οι υπόλοιπες σημειώσεις/αστερίσκοι
θα ακολουθήσουν στο τέλος τού άρθρου, ύστερα δηλαδή από όλες τίς αναρτήσεις που θα ασχοληθούν με τό θέμα

.

.

.

.

.

.

παλιά ανεπίκαιρα «μικρά» o boy : κώστας γεωργάκης, ηθική και οικογένεια, ο παπαδιαμάντης και τό πτυχίο του, «ποτέ μην χορτάσετε, ποτέ μην λογικευτείτε», κ. ά.

.

.

   επειδή οι κήποι έκλεισαν αυτόν τόν μήνα δύο πλήρη χρόνια ζωής λέω σήμερα να εγκαινιάσω κάτι που τό σκεφτόμουνα – και μάλλον τό ήθελα και τό τριγύριζα – από καιρό :

   ένα είδος συντομότερων ποστ δηλαδή, πέρα από τά γνωστά μου σεντόνια, με μικρά, και σχετικώς νέα, και ασφαλώς ανεπίκαιρα :

   τα περισσότερα θα είναι μάλλον πράγματα που μαθαίνω από άλλα βλογ και τά βρίσκω μέσω τών «μοιρασμάτων» τού ρήντερ μου – και που πολλές φορές σκέφτηκα ώς τώρα ότι θα ’θελα να τά βάλω κι εδώ ή να τά σχολιάσω :

   σύντομα λοιπόν (όχι όμως αναγκαστικά και πράγματι μικρά), μάλλον εκτός χρόνου πλέον, αλλά ίσως γι’ αυτό ο σχολιασμός τους να μ’ ενδιαφέρει και περισσότερο :

.

.

  

   κάθε σεπτέμβρη λείπω, κι έτσι ποτέ δεν μπόρεσα να βάλω ανήμερα στην επέτειο (19 σεπτεμβρίου τού ’70 έγινε) τίς ελάχιστες γραμμές που μού αναλογούν για τήν αυτοπυρπόληση τού Κώστα Γεωργάκη

   φέτος γυρίζοντας από τή θάλασσα βρήκα αρκετά, και παλιότερα (και καινούργια), κι αυτό είναι καλό – θυμάμαι μια φορά που πήγα ν’ αγοράσω τό (νεοεκδοθέν τότε) βιβλίο γι’ αυτόν σε (συμπαθές (μου)) μεγάλο βιβλιοπωλείο : δεν τό ’βρισκα στους πάγκους και ζήτησα από νεαρό πωλητή «τό βιβλίο για τόν κώστα γεωργάκη» και μού απάντησε «ποιόν, τόν γιατρό τού ωνασείου;», «όχι, τό παιδί που αυτοπυρπολήθηκε στη χούντα» και τό αγόρι χτύπησε τρεις φορές τό κεφάλι του με τήν παλάμη του   π ά ρ α   π ο λ ύ   θυμωμένο : «ναι, ναι» είπε, «ξέρω, μα τί χαζομάρα έπαθα», έτρεξε τό βρήκε σ’ ένα ράφι και μού τό ’φερε

   δεν κατηγορώ επουδενί τό παιδί για τή στιγμιαία του αφηρημάδα σ’ ένα αναγνωστικό βιβλιοπωλειακό και τέτοιο κριτικό εν γένει περιβάλλον όπου τά μόνα βιβλία που προωθούνται διαβάζονται και μπαίνουν στους πάγκους και τίς σελίδες βιβλίων τών εφημερίδων είναι οι διάσημες μηδαμινότητες που μάς κατακλύζουν προ, επί, και (φοβάμαι) και μετά τήν κρίση –
   (εξαυτού και δεν βρήκα στον κυβερνοχώρο καμία φωτογραφία από τό βιβλίο (και καθώς δεν λειτουργεί τό σκάνερ μου μπορώ να τό αναφέρω μόνο έτσι))

   απλώς όμως, και για τήν ιστορία, και για να ικανοποιήσω και κείνη τή μονομανία μου εναντίον τών μύθων, να πω ότι : καμία χούντα δεν κλόνισε τότε η πράξη του – στα ψιλά τών (γενναίων μας και δημοκρατικών) εφημερίδων μπήκε – κι όσοι διάβασαν, διάβασαν : αλλά και πολύ μετά, όσοι θυμόντουσαν, θυμόντουσαν : αν ήταν μέλος βέβαια κάποιου απ’ τά (πολλά μας) κκε, αλλιώς θα ’ταν, απ’ τήν αρχή ώς σήμερα και ώς τό τέλος, τά πράγματα…

.

«summer of protest» / «video dedicated to Prometheus, to Kostas Georgakis (Genoa 1970) and Carlo Giuliani (Genoa 2001)»

.

.

   κι είμαστε ακόμα στην αρχή – ας σκεφτούμε μόνο : τό 1910 τί μπορούσε να δει κανείς από τόν 20^ο  αιώνα που μόλις έμπαινε; – κι επιπλέον τή φορά αυτή δεν έχουμε μόνο αλλαγή αιώνα αλλά και χιλιετίας : (τί μπορούσε να δει ο μεσαιωνικός άνθρωπος λοιπόν τό 1011 για τά όσα μέχρι τό 2011 θα ακολουθούσαν;)

   όμως εμείς έχουμε ήδη στα 10 πρώτα χρόνια μια εξέγερση που έχει κιόλας ξεκινήσει – κι αυτήν τή φορά απλώνεται με τή βοήθεια τής τεχνολογίας τής φτώχειας και τών χρυσών χρηματιστών σε όλον τόν πλανήτη

   λοιπόν θα ’λεγα να μην ξεχάσουμε πως κανένα σύστημα δεν θα καταρρεύσει  πλήρως και ικανοποιητικά και αποτελεσματικά, αν δεν πολεμήσουμε όχι μόνο τήν υλική δυστυχία μας αλλά και τήν ηθική τοιαύτη (πρωτίστως δηλαδή τήν ηθική τής οικογένειας (και τόν ίδιον τόν θεσμό) για να θυμηθούμε όχι μόνο τόν νίτσε μας, αλλά και τούς φραγκφουρτιανούς μας) –

.

ενδεικτικά, από τό πλήθος αναρτημένα :

.

.

   μιλώντας ο στηβ τζομπς στους τελειόφοιτους ενός πανεπιστήμιου τούς θύμισε (ως γνωστόν) τά λόγια ενός βιβλίου που είχε διαβάσει «τήν δεκαετία τού ’70, όταν ήταν στην ηλικία τους» : stay hungry, stay foolish ( : «μην χορτάσετε ποτέ, μην λογικευτείτε ποτέ» κατά τή δική μου μετάφραση)

   τώρα που μάθαμε τόσα – και βγήκαν και τά στραβά και τού ίδιου και τής άπλ στη φόρα, ας θυμόμαστε πάντως και τό ότι ήταν ένα παιδί που παράτησε τό πανεπιστήμιο και δεν πήρε ποτέ του πτυχίο – αντίθετα, ανακάλυψε ότι τού άρεσε η τέχνη τής τυπογραφίας, τό σχήμα τών γραμμάτων, η αισθητική και η τεχνική της

   παλιά πράγματα, που ενσωματώθηκαν εξαιτίας του (όταν αργότερα έγινε καπιταλίστας) στις πιο νέες εφευρέσεις τού αιώνα

   αναρωτιέμαι όμως πόσο μπορούν να καταλάβουν τό «μη χορτάσετε και μη λογικευτείτε» εκείνοι που σπουδάζουν μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν τό χόρτασμα τής (λογικής) μεγαλομανίας τών γονιών τους (να γίνει τό παιδί επιστήμων)

   έχει ένα κόστος η απάρνηση αυτής τής λογικής…

   επί τή ευκαιρία θυμήθηκα και τί απάντησε ο αλέξανδρος παπαδιαμάντης σ’ εκείνους που τόν ρωτούσαν γιατί είχε εγκαταλείψει (κι εκείνος) τό πανεπιστήμιο

   «Και ποιος να μέ εξετάσει;»

   έχει κι η αλαζονεία τών καλλιτεχνών τό νόημα, τήν αισθητική, και τήν ομορφιά της.

.

 

.

.

   και μια εξομολόγηση που τη χρωστάω περισσότερο στον εαυτό μου (ακριβώς επειδή για τόν άνθρωπο έχω γράψει παλιότερα ένα μικρό μεν αλλά ενθουσιώδες, και δίκαιο (πιστεύω) εγκώμιο) :  υπέγραψα μεν τή διαμαρτυρία τού νίκου σαραντάκου για τήν απόλυση τού γιάννη χάρη από τά «νέα» αλλά, θα μπορούσα εδώ να προσθέσω, μεταξύ μας : δεν απόρησα τόσο που απολύθηκε, όσο είχα απορήσει όταν προσελήφθη…

   δεδομένου ότι ο γιάννης χάρης (με τά μικρά γλωσσικά του από τή δεκαετία τού ’80 (νομίζω προς τό τέλος της, δεν θυμάμαι και καλά, και δεν μπορώ τώρα να ψάχνω αρχεία)) ήταν ο μόνος που υπερασπίστηκε με σθένος τή ζωντανή μας γλώσσα, και ο μόνος που πολέμησε από τόσο νωρίς και δημοσίως τόν νεοκαθαρευουσιανισμό και τό εν γένει αρλουμποειδές ιδίωμα που προέκυψε με τούς αρχοντοχωριατισμούς τής δήθεν ακριβούς μεταγραφής και προφοράς τών ξένων ( = αγγλικών) λέξεων στα καθημάς, και άλλους τέτοιους σουσουδισμούς : έθιμα δηλαδή που χρονολογούνται μεν από τή χούντα αλλά συνήθως ξεχνάμε (επειδή μετά γενικεύτηκαν) ότι είχαν ως κύριο σπόνσορα τό ξιπασμένο ήθος τών εντύπων τού συγκροτήματος…

   με τούς κύκλους τά κυκλάκια του και τά κυκλώματα : τώρα πια όλοι τό έχουν μιμηθεί και όλοι λειτουργούνε έτσι. Όμως η υπονόμευση τού αρχοντοχωριατισμού από μεριάς τού γιάννη χάρη έφερε αποτέλεσμα (κι αυτό είναι κάτι : γιατί τώρα εξακολουθούνε μερικοί να λένε «τής καλιφόρνια» (και «τής βέροια» συνεπώς) αλλά όσο να ’ναι οι περισσότεροι δεν ντρέπονται πια, ούτε τό θεωρούν απόδειξη ότι «δεν ξέρουνε ξένες γλώσσες» να πουν «τής τρόϊκας»). Κι όλ’ αυτά, χωρίς να εννοώ καθόλου ότι ο δημοτικισμός σέ κάνει αυτόματα κάτι σαν επαναστάτη – οι περισσότεροι δημοτικιστές ήταν συντηρητικότατοι άνθρωποι κατά τ’ άλλα, ο δε γιάννης ψυχάρης ήταν και θρήσκος και βασιλόφρων : μια μικρή αντιστοιχία είχαμε στη μεταπολίτευση (και κρατάει δυστυχώς ακόμα) με τή «δημοτική τών κομμάτων» (άμεσα και κύρια και πισογυρισματικώς) που έγινε ένα είδος συνθηματικής γλώσσας για ν’ αναγνωρίζονται οι καριερίστες τής πολιτικής μεταξύ τους

   έχει και η δημοτική τούς καθαρευουσιάνους της, όπως (περίπου) παραπονέθηκε ο καβάφης –

.

     

.

.

.

  

καβάφης, 5 : τί άδικο, να είμαι εγώ μια τέτοια μεγαλοφυΐα (: ειρωνικές αυτογνωσίες)

 τά προηγούμενα για τόν καβάφη : εδώ εδώ εδώ και εδώ

.

.

.

.

.

Κάποτε σαν σκέπτομαι και αντιλαμβάνομαι δύσκολες έννοιες, και σχέσεις, και συνέπειες πραγμάτων και μέ πιάνει μια ιδέα που άλλοι δεν είναι εις θέσι να σκεφθούν και να νοιώσουν αυτά σαν και μένα· αυτό μέ κάμνει «uncomfortable». Γιατί αμέσως μέ περνά απ’ τόν νου· Τί άδικο, να είμαι εγώ μια τέτοια μεγαλοφυΐα, και μήτε ν’ ακούομαι πασίγνωστα, μήτε ν’ ανταμείβομαι. Και τότε η ιδέα που ίσως απατώμαι, και βρίσκονται κι’ άλλοι πολλοί που σκέπτονται έτσι μεγάλα και ορθά μέ ανακουφίζει. Τί πράγμα λοιπόν που είναι τό Συμφέρον, ή η Επιθυμία τής Αμοιβής! Πιο μέ ανακουφίζει η ιδέα να είμαι ίσος με πολλούς· παρά να είμαι ανώτερος και να στερούμαι τής αμοιβής μου. 

3 ιανουαρίου 1907 (καβάφης 44 χρόνων)

.

.

.

σημείωση :

   ο καβάφης ήξερε οικονομικά – έπαιζε και στο χρηματιστήριο – τά λίγα που έβγαζε από τήν προσωπική του εργασία ως δημόσιου υπάλληλου (στην αγγλική εταιρεία ύδρευσης τής αλεξάνδρειας)
   δεν αντέχω εδώ τόν πειρασμό να επισημάνω ότι δεν ήτανε μόνιμος ανανέωνε δηλαδή τή σύμβασή του κάθε λίγο και λιγάκι, κι αυτό οικειοθελώς, διότι είχε αποποιηθεί από πολύ νέος τήν αγγλική του υπηκοότητα (τήν οποία είχαν δικαιωματικά όλοι οι καβάφηδες)
   μ’ αυτόν τόν τρόπο δεν πήρε και σύνταξη όταν έφυγε (πολύ ευχαριστημένος όμως που παράτησε αυτόν τόν εφιάλτη) αλλά γι’ αυτό πρέπει να κάνω μάλλον άλλη ανάρτηση
   (οι καβάφηδες ήταν πλούσιοι μεγαλέμποροι και μεταπράτες αλλά, μετά τόν θάνατο τού πατέρα, τά οικονομικά τής οικογένειας πήγαν κατά διαόλου
   σίγουρα, ο καβάφης, εκτός από τό ότι ήξερε αρκετά οικονομικά για να τά βγάλει πέρα (αξιοπρεπώς) στη ζωή του (και να χρηματοδοτεί και τίς εκδόσεις του), τά θεωρεί άξια και για ποιητικές μεταφορές – θυμάμαι τώρα τό «εγώ στην τράπεζα τού μέλλοντος επάνω πολύ ολίγα συναλλάγματα θα βγάλω»)

 

   καλές διακοπές ιουλίου αυγούστου και σεπτεμβρίου – για όσους δεν έφυγαν ήδη – εγώ θα ’μαι και κοντά και μακριά αλλά μάλλον θ’ αργήσω να ξαναγράψω
   ο καβάφης είχε πει ότι αγαπούσε ιδιαίτερα τόν αύγουστο – εξάλλου ποιος δεν θυμάται και τήν αναφορά τού μήνα αυτού στο «μακρυά»; («εκείνη τού αυγούστου – αύγουστος ήταν; η βραδυά» –)

.

.

.

 

.

.

.

.

.

  

καβάφης, 4 (+ ρεμπώ + σολωμός): τό σπίτι τό μισό πρέπει να γκρεμισθεί (: σημειώσεις και καταστροφές)

  τά προηγούμενα για τόν καβάφη : εδώ εδώ και εδώ

 

 

.

.

Δυνάμωσις 

.

Όποιος τό πνεύμα του ποθεί να δυναμώσει
να βγει απ’ τό σέβας κι από τήν υποταγή.
Από τούς νόμους μερικούς θα τούς φυλάξει,
αλλά τό περισσότερο θα παραβαίνει
και νόμους κ’ έθιμα κι απ’ τήν παραδεγμένη
και τήν ανεπαρκούσα ευθύτητα θα βγει.
Από τές ηδονές πολλά θα διδαχθεί.
Τήν καταστρεπτική δεν θα φοβάται πράξι·
τό σπίτι τό μισό πρέπει να γκρεμισθεί.
Έτσι θ’ αναπτυχθεί ενάρετα στην γνώσι.

(από τά κρυμμένα ποιήματα 1877; – 1923) (καλύπτουν δηλαδή μια περίοδο τού καβάφη από τά 14 ώς τά 60 του χρόνια)

.

 

   σ’ αυτό δίπλα τό ποίημα βρέθηκε η σημείωση :

.

ΟΧΙ ΓΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΙ.
ΑΛΛΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΕΝΕΙ
ΕΔΩ.

.

   ο καβάφης έβαλε μια τέτοια επισήμανση δίπλα (τήν κόλλησε με συνδετήρα από πάνω δηλαδή) σε 11 συνολικά ποιήματα

   γραμμένη κάποτε και στ’ αγγλικά, ως :

.

not for publication but may remain here

.

   είναι βέβαια μεγάλη συζήτηση τό γιατί δεν τά θεώρησε κατάλληλα για έκδοση : τά ποιήματα αυτά δεν ανήκουν στα «πρωτόλειά» του, και μερικά είναι εξαιρετικά – αλλά φαίνεται ότι δεν μπορούσε να τά εντάξει στον γενικό του σχεδιασμό (εδώ έχει γίνει μια πολύ πρωτότυπη δουλειά από έναν έλληνα καβαφιστή – για τήν οποία θα γράψω άλλη φορά – αν μέ αφήσει – γιατί τό έργο είναι ανέκδοτο) 

   όμως κάτι άλλο εμένα μ’ ενδιαφέρει τώρα εδώ : δυο πράγματα μάλλον (ως πρόχειρες παρατηρήσεις) :

   (1) : τό ένα είναι η σχέση τού περιεχομένου τού ποιήματος με τήν αναρχία και τήν ιδέα τής καταστροφής :

   ο ρεμπώ έχει ήδη γράψει για τήν έλλειψη κάθε είδους σεβασμού ή αποδοχής προς τούς  «προκατόχους» – πάλι σε συνδυασμό με τή λέξη σπίτι (στο γράμμα προς τόν δάσκαλό του demeny) :

.

εξάλλου οι νεοεισερχόμενοι έχουν κάθε δικαίωμα να καταριώνται τούς προκατόχους : είναι κανείς στο σπίτι του και έχει καιρό

 rimbaud 1871 (17 χρονών)

.

  

.

   δεν είμαι προσωπικά οπαδός τής παλιάς «κλασικής» άποψης ότι η αναρχία είναι πάνω απ’ όλα καταστροφή : για μένα τό πρωτεύον στοιχείο τής αναρχικής συνείδησης είναι ο έρωτας (έρωτας και για τόν έρωτα και για τήν ελεύθερη ελευθερία (κατά τή διατύπωση επίσης τού ρεμπώ)). Όμως νομίζω ότι υπάρχει μια όψη τής καταστροφής (κάθε καθιερωμένου και ιερού) που διατρέχει τόν ίδιο τόν πολιτισμό, όχι μόνο σε κάθε φάση τών μεγάλων ταραχών και αλλαγών στον πλανήτη μας (αυτό είναι λίγο–πολύ γνωστό), αλλά και σε κάθε βήμα τής (μεγάλης) τέχνης : όταν ο ρεμπώ λοιπόν διεκδικεί τό δικαίωμα να καταριέται όλους τούς προκατόχους του (είναι 17 χρονών, και προηγείται ασφαλώς) δεν βρίσκεται καθόλου μακριά από τόν καβάφη με τό (σίγουρα ειρωνικότερο, καθότι μετριοπαθέστερο) τό σπίτι τό μισό πρέπει να γκρεμιστεί : αν έχει καμιά σημασία να ασχοληθούμε τελικά με τίς ηλικίες : ο ρεμπώ είναι πολύ νεότερος από τόν καβάφη γενικά όταν γράφει (ο καβάφης γεννήθηκε τό 1863 και ο ρεμπώ τό 1854, έχουν δηλαδή 9 χρόνια διαφορά – και υπάρχει και η επιπλέον διαφορά που οφείλεται στο ότι ο ρεμπώ έγραψε και τέλειωσε τό έργο του ώς τά 19, και ο καβάφης άρχισε τό καθεαυτό του έργο μετά τά 30) 

   όμως η ιδέα και τών δύο ότι ουσιαστικά γκρεμίζουν τά πάντα για να φτιάξουν τό έργο τους, κατά τή γνώμη μου δεν αφορά μόνο τήν τέχνη – η ιδέα ότι τό σύμπαν ολόκληρο ως παρελθόν αξίζει μια απόρριψη ή μια κατάρα ή πρέπει να γκρεμιστεί, απεικονίζει θαυμάσια τήν ίδια τή στιγμή όπου ο «πολιτισμός» μας ενοποιείται, και η αναστολή τής βαρβαρότητας κρέμεται εξίσου από τίς χειρόγραφες (ή τυπωμένες) σελίδες κάποιων μελών αυτής τής κοινωνίας – τά οποία ο πολιτισμός αυτός (αφού τούς κάνει πρώτα τή ζωή πατίνι) θα περιλάβει αργότερα χωρίς ενοχές και στα «ιερά» και «καθιερωμένα» του – : ίσως γιατί αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό μας έχει τίς ίδιες αντοχές, τίς ίδιες αντιφάσεις, και τήν ίδια σατανική ευελιξία να ξεπερνά τίς αντιφάσεις του, με ό,τι στην φιλοσοφία θα ονομαζόταν κάποια στιγμή κεφαλαιοκρατία : σίγουρα κάποια απ’ αυτά τά κεφάλαια μπορούν να λειτουργούν (ακόμα και καταχωνιασμένα στις αποθήκες) ακόμα πάντως ως πυριτιδαποθήκες…

.

.

   (2) marginalia : τό δεύτερο που θέλω να επισημάνω είναι ένα παράλληλο γεγονός που πολύ μ’ αρέσει να τό σκέφτομαι – παράλληλο δηλαδή σχετικά με τίς σημειώσεις στο περιθώριο και με τίς επίσης ασεβείς συνήθειες ενός άλλου έλληνα ποιητή :

   γιατί και ο σολωμός όπως ξέρουμε συνήθιζε να γράφει στο περιθώριο τών δοκιμών του (τά περισσότερα από τά ποιήματα (και τά πεζά του) που έχουμε αποτελούν ως γνωστόν «ημιτελείς» δοκιμές) διάφορα, άκρως διασκεδαστικά κιόλας μερικές φορές (αν θελήσουμε να αγνοήσουμε τήν καλλιτεχνική απόγνωση που ασφαλώς τά συνόδευε) όπως, ας πούμε :

.

σκατά

.

   : αν προσέξετε τήν φωτογραφική αναπαραγωγή τού χειρόγραφου που βρίσκεται παρακάτω (είναι από τή Γινέκα τής Ζάκιθος, ή «Γυναίκα τής Ζάκυθος» όπως συνηθίσαμε να τό μεταγράφουμε – έτσι όπως μεταγράφουμε κατά (κακόν) κανόνα και όλο τό σολωμικό έργο – πράγμα τό οποίο δείχνει και ασέβεια και περιφρόνηση (προς τόν καλλιτέχνη) από τή μια, και απ’ τήν άλλη βαθειά επίσης γλωσσική ανασφάλεια… – μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για ένα έργο κρίσιμο και εξόχως σημαντικό για ολόκληρη τήν ευρωπαϊκή μας πεζογραφική ενδοχώρα) : επάνω αριστερά λοιπόν, δίπλα στο κείμενο ξεχωρίζει νομίζω ευκρινώς η λέξη σκατά : (λέξη που ο σολωμός τήν χρησιμοποίησε κάμποσες φορές για να περιγράψει κομμάτια τής δουλειάς του (μαζί με άλλες σημειώσεις (πολλές φορές και στα ιταλικά) που βρίσκουμε στα αυτόγραφα έργα του))

.

.

 

   δυστυχώς δεν μπορώ αυτόν τόν καιρό να σκανάρω η ίδια από αυτόν τόν τόμο – που τόν απόκτησα πάμφθηνα πριν κάμποσα χρόνια βγάζοντάς τον απ’ τή σκόνη τής αποθήκης κάποιου βιβλιοπωλείου στη σόλωνος : (ήταν τόσο ανέλπιστα μεγάλη και η τύχη και η χαρά μου, που πήρα τότε τούς δυο τεράστιους δερματόδετους τόμους* όχι μια αλλά τρεις φορές : για δώρο και στον εαυτό μου, και σ’ έναν φίλο ποιητή, και στον πατέρα μου – εξαιτίας τού οποίου άλλωστε μεγάλωσα με τήν εικόνα τού σολωμού μες στα μούτρα : έχω ακόμα πάντα μπροστά μου έτσι αυτόν τόν βλοσυρό κύριο φίλο τού μπαμπά που έβλεπα από μικρή (ντυμένον στα μαύρα και με τό μικρό χεράκι του κάτασπρο πάνω στο στήθος) – όπως θυμάμαι εξάλλου και τούς στίχους από τόν «κρητικό» με τούς οποίους μέ κανάκευε (και έχω βάλει γι’ αυτό και μια μικρή αυτοβιογραφική παρεμβολή (καταλλήλως μεταλλαγμένη για τίς ανάγκες τού μυθιστορήματος) στην «έκθεση βαθυτυπίας» : τέλος οι αναμνήσεις) :  κι ήμουνα λοιπόν σίγουρα κωμωδία όπως περπάταγα μ’ αυτό τό βάρος). Έτσι σήμερα παίρνω για εδώ ό,τι βρίσκω από τό χάος τού web (και ευτυχώς βρίσκονται πάντως αρκετά πράγματα) 

   ας πω επιπλέον ότι αυτή η φοβερή δουλειά για τήν έκδοση τών αυτόγραφων τού σολωμού (όπως είπα είναι 2 τόμοι, ο πρώτος με φωτοτυπημένο όλο τό αρχείο και ο δεύτερος με τήν τυπογραφική του μεταγραφή) έγινε στο πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης τό 1964 από τόν (χαλκέντερο πρέπει να υποθέσουμε) καθηγητή λίνο πολίτη

   σήμερα εκείνη η (πολύ μεγάλου σχήματος, και πανέμορφη) έκδοση δεν υπάρχει πια : βλέπω ότι έχει γίνει ανατύπωσή της από τό μορφωτικό ίδρυμα τής εθνικής τράπεζας, αλλά απ’ ό,τι καταλαβαίνω, έχει «σπάσει» σε πολλούς, μικρότερους, τόμους.

* λίνου πολίτη «διονυσίου σολωμού αυτόγραφα έργα, τόμ. α’ : φωτοτυπίες, τόμ. β’ : τυπογραφική μεταγραφή» / επιμέλεια – σημειώσεις : λίνος πολίτης / αριστοτέλειο πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης 1964 /

.

.

.

μια ιδέα για τά αυτόγραφα τού σολωμού, όπως υπάρχουν εκδομένα σήμερα, εδώ και εδώ

ένας γοητευτικός πάντως κατάλογος χειρογράφων τού σολωμού on line βρίσκεται εδώ

τά χαρακτικά τού david hockney (Illustrations for Fourteen Poems from C P Cavafy / 1966–1967) εδώ

η επίσημη σελίδα τού hockney

και τό αρχείο καβάφη στο σπουδαστήριο νέου ελληνισμού

.

.

.

.

.